Nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 2014 roku postawiła przed Polską Komisją Akredytacyjną nowe wyzwania. 11 grudnia 2014 r. plenarne posiedzenie PKA przyjęło Statut PKA, dostosowany do przepisów znowelizowanej ustawy, wraz z załącznikami, które stanowią „Szczegółowe kryteria oceny jakości kształcenia”. Statut ten wejdzie w życie, jeżeli zgodnie z art. 53 ust. 1a ustawy minister właściwy ds. szkolnictwa wyższego nie zgłosi w terminie 30 dni od dnia otrzymania statutu zastrzeżeń co do jego zgodności z prawem. W działalności PKA zachodzą m.in. dwie istotne zmiany.

Po pierwsze powołany został, zgodnie z art.50 ust. 4 pkt 2 i ust. 6 ustawy zespół odwoławczy, który składa się z członków Komisji – co najmniej po jednym przedstawicielu obszarów kształcenia określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy. Członkowie tego zespołu nie mogą być jednocześnie członkami zespołów obszarowych, a zatem nie uczestniczą na poziomie zespołów obszarowych w procesie wydawania ocen i opinii, które mogą stać się przedmiotem odwołania od decyzji Prezydium PKA. Przewodniczący zespołu odwoławczego uczestniczy z prawem głosu w posiedzeniach Prezydium PKA, na których są podejmowane uchwały w sprawach wniosków o ponowne rozpatrzenie sprawy.

Szczegółowe kryteria

Druga istotna zmiana wiąże się z kompetencjami PKA dotyczącymi określania kryteriów oceny jakości kształcenia. Art. 53 ust. 1 ustawy zachowuje dotychczasowe kompetencje PKA, przyznające jej prawo do opracowania szczegółowych kryteriów i trybu dokonywania ocen, ale art. 9 ust. 3 pkt 4 i ust. 4 ustawy wprowadza przepis, iż minister określa podstawowe kryteria i zakres oceny programowej i instytucjonalnej. Zatem PKA, opracowując kryteria szczegółowe, musiała dostosować je do kryteriów podstawowych określonych przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Uwzględniając wszystkie przepisy ustawy, a także rozporządzeń ministra nauki i szkolnictwa wyższego – w tym w sprawie podstawowych kryteriów i zakresu oceny programowej oraz oceny instytucjonalnej, warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia oraz innych (np. w sprawie studiów doktoranckich) – PKA określiła kryteria szczegółowe do trzech ścieżek oceny jakości kształcenia. Mianowicie: opracowano szczegółowe kryteria oceny instytucjonalnej oraz programowej, rozróżniając kryteria szczegółowe do oceny kształcenia o profilu praktycznym i ogólnoakademickim, co umożliwiło uwzględnienie specyfiki obu tych profili.

Porównując proponowane kryteria z dotychczasowymi, znanymi uczelniom, stosowanymi przez PKA, można powiedzieć, że generalnie nie zmieniły się obszary oceny jakości kształcenia i działalności jednostek. Jako nowe elementy można wskazać ocenę zasad weryfikacji potwierdzania efektów uczenia się zdobytych poza systemem szkolnictwa wyższego. Ten nowy obszar oceny, wskazany w ustawie, jest wprowadzony zarówno do oceny instytucjonalnej, jak i programowej obu profili kształcenia. Mocniejszy nieco akcent w kryteriach położono na problem internacjonalizacji kształcenia, co wynika z wniosków analiz PKA dotyczących wystawianych przez zespoły oceniające ocen cząstkowych poszczególnych kryteriów. Zauważono bowiem, iż najniższe noty eksperci PKA wystawiali w ocenie instytucjonalnej i programowej procesowi internacjonalizacji, co sygnalizuje konieczność wzmocnienia tego obszaru oceny jakości kształcenia. Również do bardziej wyrazistego akcentowania w ocenie jakości kształcenia można zaliczyć ocenę współpracy z otoczeniem społecznym, gospodarczym i kulturalnym w przypadku kształcenia o profilu praktycznym, gdyż współpraca ta tworzy nowe możliwości kształcenia i PKA chce ocenić, jak uczelnie będą tę szansę wykorzystywać.

Zmianom uległa też struktura poszczególnych kryteriów, co wynika z doświadczeń PKA i przepisów ustawy oraz stosownych rozporządzeń ministra. I tak: ocena instytucjonalna zachowuje liczbę i zakres kryteriów oceny, ale zmienia nieco ich strukturę. Do kryterium „zgodność działania jednostki z misją i strategią rozwoju uczelni” wprowadzona została ocena badań naukowych i ich wykorzystania w procesie kształcenia. Ujęcie takie podkreśla, iż badania naukowe nadają w zasadzie kierunek kształcenia na wszystkich poziomach i formach studiów i stanowią strategiczny punkt odniesienia dla działalności dydaktycznej. Oczywiście w przypadku gdy ocena instytucjonalna będzie dotyczyła wydziału prowadzącego kształcenie wyłącznie o profilu praktycznym, ocena tego subkryterium będzie pominięta.

Kryterium dotyczące wewnętrznego systemu zapewnienia jakości kształcenia wchłonęło „stare kryterium”, dotyczące spójności dokumentacji w zakresie oceny jakości kształcenia. Zatem kryterium „funkcjonowanie i doskonalenie wewnętrznego systemu zapewnienia jakości kształcenia” uwzględnia i formalne, i przede wszystkim merytoryczne aspekty systemu. PKA będzie szczególnie zwracać uwagę na refleksje nad skutecznością wdrożonych systemów i działaniami doskonalącymi, gdyż kilka lat doświadczeń pozwoli uczelniom na takie oceny i prezentowanie działań doskonalących.

Dla podyplomowych i doktorantów

Ujęto w dwa oddzielne kryteria ocenę studiów podyplomowych i doktoranckich, gdyż dotychczasowe wspólne kryterium wymuszało syntezę oceny tych dwóch, jednak nie przystających do siebie, obszarów oceny. Pozostałe kryteria oceny instytucjonalnej w zasadzie zachowują ujęcia z poprzednich kryteriów, z tym że oddzielają ocenę kluczowych dla jakości kształcenia zasobów kadrowych, które były oceniane wspólnie z zasobami materialnymi. Kryterium „współdziałanie z otoczeniem społecznym, gospodarczym lub kulturalnym, współpraca z krajowymi i zagranicznymi instytucjami akademickimi i naukowymi” akcentuje ocenę roli uczelni w środowisku akademickim oraz otoczeniu w wymiarze krajowym, regionalnym, lokalnym i międzynarodowym, a także stopień umiędzynarodowienia. Bardziej wyraziście traktowana jest też ocena efektywności polityki kadrowej.

Z kolei w ocenie programowej dla obu profili zbudowano sześć kryteriów, podczas gdy dotychczas obowiązywało osiem. Wynika to ze scalenia trzech dotychczasowych kryteriów w jedno kompleksowe, obejmujące bardzo wyraźnie powiązane ze sobą elementy procesu dydaktycznego, tj.: koncepcję kształcenia, efekty kształcenia, będące wypowiedzią programową tej koncepcji, i program studiów, który tę koncepcję ma realizować poprzez wspieranie osiągnięcia zakładanych efektów kształcenia. Kolejne kryteria dotyczą warunków, w jakich ta koncepcja, w tym w szczególności zakładane efekty kształcenia i program studiów, mają być realizowane. Zatem ocenie podlegają fundamentalne czynniki jakości kształcenia, czyli: kadra akademicka, infrastruktura dydaktyczna, wsparcie procesu dydaktycznego wynikające ze współpracy z otoczeniem gospodarczym, społecznym i kulturalnym, wsparcie studentów w osiąganiu zakładanych efektów kształcenia oraz w rozwoju zawodowym, kulturowym i naukowym. Klamrą spinającą ocenę programową jest kryterium dotyczące wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia, który jest naturalnym wewnętrznym weryfikatorem jakości kształcenia na danym kierunku studiów. Kryterium to, z uwagi na jego rolę w ocenie programowej, zostało rozbudowane i obejmuje: ocenę realizacji polityki jakości, ocenę stopnia realizacji zakładanych efektów kształcenia i okresowego przeglądu programów kształcenia z uwzględnieniem projektowania i zmian w zakresie efektów kształcenia, monitorowania i weryfikacji stopnia osiąganych efektów, ocenę kadry, ocenę wykorzystania wyników monitoringu losów zawodowych absolwentów, ocenę systemu informacyjnego o procesie dydaktycznym na ocenianym kierunku oraz ocenę skuteczności wewnętrznego systemu zapewnienia jakości kształcenia i jego wpływu na jej doskonalenie.

Specyfika profili

Odnosząc się szczegółowo do zaproponowanych kryteriów w ocenie programowej trzeba podkreślić, iż kryteria identyfikują specyfikę profilu praktycznego i ogólnoakademickiego. I tak, w profilu ogólnoakademickim uwzględnia się w szczególności spójność efektów kierunkowych, przedmiotowych i obszarowych, orientację programu studiów na przygotowanie studenta do prowadzenia badań naukowych na studiach I stopnia oraz udział studentów w pracach badawczych zgodnych z zakresem naukowym danego kierunku na studiach II stopnia, umiędzynarodowienie kształcenia, powiązanie modułów kształcenia z dziedzinami nauki tworzącymi zakres programowy ocenianego kierunku z poszanowaniem wymogów odpowiednich dyscyplin naukowych kreujących treści kształcenia. Ocena infrastruktury dydaktycznej obejmuje jej przystosowanie do potrzeb procesu dydaktycznego i badań naukowych, zapewnienie studentom wsparcia w procesie uczenia się.

Kryteria oceny do profilu praktycznego akcentują orientację programu kształcenia na: odpowiedni udział efektów kształcenia w zakresie umiejętności, udział zajęć związanych z praktycznym przygotowaniem zawodowym, w tym prowadzonych w warunkach właściwych dla zakresu działalności zawodowej związanej z ocenianym kierunkiem w sposób umożliwiający bezpośrednie wykonywanie czynności praktycznych, odpowiednie określenie roli i wymiaru praktyk zawodowych w procesie kształcenia. Będą oceniane kwalifikacje naukowe lub zawodowe kadry, a w przypadku doświadczenia zawodowego zgodność z opisem efektów kształcenia określonych w zakresie umiejętności. Kryteria kolejne weryfikują współpracę i jej formy z otoczeniem społecznym, gospodarczym lub kulturalnym, w tym prowadzenie studiów z udziałem podmiotów zewnętrznych, posiadanie odpowiedniej dla potrzeb procesu dydaktycznego infrastruktury dydaktycznej, zapewnienie studentom wsparcia w procesie uczenia się. Ważną zmianą w kształceniu na profilu praktycznym jest możliwość wprowadzenia zarówno na studiach I, jak i II stopnia kadry niemającej stopni naukowych, ale z doświadczeniem zawodowym, oraz możliwość odpowiedniego zastępowania (do 50%) osób ze stopniami i tytułami naukowymi, co szczegółowo reguluje ustawa i przepisy wykonawcze.

Dobre praktyki

Istotnym nowym elementem efektów ocen prowadzonych przez Polską Komisję Akredytacyjną będzie identyfikacja dobrych praktyk i ich upowszechnianie. W 2015 roku zostanie upowszechniony (jeszcze skromny) zbiór dobrych praktyk opracowany wspólnie z uczelniami, będący pierwszym doświadczeniem Komisji w tym zakresie.

Zasadniczej zmianie ulegają kryteria przyznawania ocen. Zarówno w ocenie programowej, jak i instytucjonalnej o końcowej nocie decyduje spełnienie w odpowiednim stopniu co najmniej 50% kryteriów, w tym wszystkich wskazanych przez PKA. W przypadku oceny programowej są to trzy (na sześć) kryteria, tj.:

– Jednostka sformułowała koncepcję kształcenia i realizuje na ocenianym kierunku studiów program kształcenia umożliwiający osiągnięcie zakładanych efektów kształcenia.

– Liczba i jakość kadry naukowo-dydaktycznej oraz prowadzone w jednostce badania naukowe zapewniają realizację programu kształcenia na ocenianym kierunku oraz osiągnięcie przez studentów zakładanych efektów kształcenia.

– W jednostce działa skuteczny wewnętrzny system zapewniania jakości kształcenia zorientowany na ocenę realizacji efektów kształcenia i doskonalenia programu kształcenia oraz podniesienie jakości na ocenianym kierunku studiów.

Natomiast w przypadku oceny instytucjonalnej wskazane zostały dwa kryteria (na osiem) tj.:

– Zgodność działania jednostki z misją i strategią rozwoju uczelni.

– Funkcjonowanie i doskonalenie wewnętrznego systemu zapewnienia jakości kształcenia.

Zatem w przypadku oceny instytucjonalnej jest to istotna zmiana, gdyż dotychczas o ocenie decydowało spełnienie w określonym stopniu tylko dwóch kryteriów, a pozostałe mogły być spełnione o stopień niżej. Natomiast w obecnej propozycji będą to cztery kryteria, w tym dwa wskazane. Podniesiono zatem rolę pozostałych kryteriów. Polska Komisja Akredytacyjna zamieściła propozycję katalogu kryteriów na swojej stronie internetowej oraz poddała je szerokiemu procesowi konsultacji z wszystkimi interesariuszami.