Specyfika politechnik

Piotr Hübner

O separacji studiów politechnicznych zadecydowało nie tylko wydzielenie politechnik z uniwersytetów, ale i różnice co do przedmiotów (treści) oraz co do sposobu nauczania (metody). Treści były związane z naukami technicznymi, uprawianymi początkowo na poziomie inżynierskim (utylitarnym), metody zaś bliskie były „nauce szkolnej”. Wobec konieczności utworzenia kosztownych pracowni i laboratoriów pojawiły się od początku ograniczenia w dostępie do studiów (wyznaczano wydziałowy numerus clausus) i naciski na sprawne studiowanie. Tym samym – nawet gdy przyjęto status szkoły akademickiej – politechniki odległe były realnie od zasady wolności studiowania, a w konsekwencji i wolności nauki. Oparciem dla nauk technicznych były nauki ścisłe, zwłaszcza matematyka. Humanistyka mogła być przywoływana tylko okazjonalnie.

Kształcenie studentów zostało ukierunkowane na przyszłą pracę zawodową. To było kryterium wyodrębniania wydziałów, interpretowanych w kategoriach związanych z zarządem, a nie jako fakultety, kojarzone tradycyjnie na uniwersytetach z prawem wyboru kierunku i sposobu studiów. Gdy przebudowywano Lwowską Akademię Techniczną w Szkołę Politechniczną pojawiły się nie tylko wydziały (1872), programy zajęć (1874), ale i egzaminy państwowe dla studentów – ogólny i dyplomowy (1878). Do tego dodano egzaminy kursowe na poszczególnych latach studiów (1912). Akademizacja powiązana więc była z nowym wzorem studiowania – bardziej zdyscyplinowanym niż na uniwersytetach. Mimo to łączono ją z postulatem równouprawnienia politechnik z uniwersytetami. Efektem było uwzględnianie w programach „gruntownego wykształcenia teoretycznego” oraz przyjęcie (bez konsekwencji) „zasady wolności nauczania i uczenia się”. Cytowane Zasady organizacji c.k. Szkoły Politechnicznej we Lwowie zatwierdzono 19 czerwca 1894 roku. Wskazywano w nich: „Ażeby słuchaczom umożliwić nabycie w przeciągu pewnej liczby lat jak najzupełniejszego wykształcenia w jednym z kierunków zawodowych (…), ułoży Kolegium profesorów dla każdego Wydziału plany nauk i przedłoży je Ministrowi oświecenia do zatwierdzenia. Słuchacze nie są jednak obowiązani trzymać się tych planów nauk (…). Dla udowodnienia postępu w studyach mogą słuchacze (…) otrzymać świadectwa postępu w poszczególnych przedmiotach nauki (egzamina kursowe)”. Na mocy dodatkowego postawienia (regulamin z 17 X 1872), wskazywano, że „słuchacze zwyczajni, którzy uczęszczali na wszystkie przedmioty naukowe, zawarte w planie nauk dla któregokolwiek Wydziału zawodowego, mogą żądać absolutoryum, potwierdzającego frekwencyą, zachowanie się i ewentualnie postęp w naukach. Słuchacze nadzwyczajni nie mają tego prawa”. Mimo tych ukierunkowań pojawiło się na politechnikach nazewnictwo akademickie (rektor, dziekani, profesorowie – a po ćwierćwieczu senat, rady wydziałowe i katedry). By pozyskać następców profesorów obok kształcenia praktyków dopuszczono „przygotowanie przyszłych badaczy naukowych” (statut Politechniki Warszawskiej z 14 VI 1921), łączone z prawem nadawania stopni naukowych.

W statucie Politechniki Lwowskiej (zatwierdzonym 28 VI 1921), po odwołaniu się do „prawa wolności nauki i nauczania”, stawiano zaostrzone ograniczenia: „Ażeby umożliwić słuchaczom należyte wykształcenie się w wybranym przez nich zawodzie w ciągu pewnej liczby lat, Rady wydziałowe układają plany nauk dla każdego wydziału i oddziału (…). Przed rozpoczęciem każdego roku szkolnego ogłasza Politechnika najdalej do 1 lipca program nauk, który zawiera spis i krótką treść wszystkich przedmiotów wykładanych w Politechnice i plany nauk dla każdego wydziału i oddziału”. Program wykładów przedkładany był „do zatwierdzenia” Ministerstwu WRiOP. Tym razem studenci byli już obowiązani stosować się do planów nauk. Wnioski „co do planu nauk i rozkładu godzin” zajęć przygotowywał dziekan – rozpatrywała je rada wydziału. Rozkład godzin łączono z przydziałem sal na zajęcia. Stwierdzano, że „studenci są zobowiązani: 1. zastosować się ściśle do regulaminów obowiązujących w Zakładach Politechniki, do planu nauk przepisanego dla danego Wydziału lub Oddziału; 2. składać przepisane uchwałą Rady Wydziałowej egzaminy (…) 3. odbywać praktykę wakacyjną”. Warunkiem koniecznym dopuszczenia do egzaminu kursowego było zdobycie „poświadczenia uczęszczania na wykłady i udziału w ćwiczeniach”, dotyczące tzw. frekwentacji. Wykładający mógł odmówić poświadczenia, „jeżeli nabrał przekonania, że student z powodu niedbałego uczęszczania nie mógł odnieść z tych wykładów lub ćwiczeń należytej korzyści lub gdy student nie przedstawi tych prac, które są przez wykładających wymagane”. Do tego „może wykładający w krótkiem kollokwium przekonać się o ile student korzystał z wykładów”. Egzaminy kursowe odbywały się „z reguły zaraz po skończeniu wykładów (…) w terminie przez Dziekana wyznaczonym i są publiczne”. Przeprowadzano je bezpłatnie, z wyjątkiem egzaminów „zaległych”. Na żądanie egzaminatora bądź egzaminowanego dziekan lub prodziekan mieli obowiązek uczestniczenia w egzaminie. Do końca października student musiał przedłożyć książeczkę (studenci zwyczajni) lub arkusz legitymacyjny (studenci nadzwyczajni) dziekanowi do „widymowania”.

Jak wynikało ze Wskazówek dla zapisujących się na Politechnikę Lwowską w roku akad. 1934/35 , po upływie pierwszych dwóch lat studiów studenci „składają egzamin ogólny, a po odrobieniu całego programu nauk egzamin dyplomowy”. Studia trwały cztery lata (na wydziałach Inżynierii oraz Architektonicznym – cztery i pół). Przedmioty egzaminu ogólnego „można zdawać pojedynczemi egzaminami kursowemi”. Z programów poszczególnych wydziałów wynikało, jakie egzaminy należy pomyślnie zdać przy przejściu na wyższy rok studiów. Program Politechniki Lwowskiej na rok akademicki 1931/32 liczył aż 266 stron, z czego spraw ponadwydziałowych dotyczyło jedynie 68 stron.

Numerus clausus na Politechnice Lwowskiej obowiązywał w formie egzaminów kwalifikacyjnych i badań lekarskich. Podczas egzaminu kwalifikacyjnego w formie pisemnej, ustnej lub rysunku ustalano „szczególne uzdolnienie do wyższych studjów technicznych”, a podczas badań – czy kandydaci „nie wykażą chorób ciężkich zakaźnych lub odrażających”. Na Wydziale Mechanicznym przeprowadzano dodatkowo „psychotechniczne badanie ogólnego i technicznego uzdolnienia kandydatów”. Na Wydziale Architektonicznym na I roku można było pozostawać nie dłużej niż dwa lata. Na wszystkich wydziałach „studentów wolnych przyjmować się będzie tylko wyjątkowo, o ile znajdzie się miejsce i o ile będą mieli należyte kwalifikacje”. Podkreślano, że „studja na Politechnice wymagają oprócz specjalnego uzdolnienia i zamiłowania, wielkiego nakładu pracy, dłuższego czasu i znacznych własnych środków materjalnych”. 