Wiedza to za mało,
musimy umieć ją stosować.

Chcieć to za mało, musimy działać .

Johann Wolfgang von Goethe

Szkoła doświadczenia kosztuje,
ale żadna inna nie potrafi lepiej
wykształcić człowieka .

Benjamin Franklin

Dzisiaj, po wielu zaniechaniach i uproszczeniach, wiemy w Polsce, że nasze szkolnictwo wyższe poszło zbyt daleko w stronę kształcenia teoretycznego – w programach studiów zaczynało brakować miejsca na uczenie umiejętności praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy, m.in. coraz mniejszą wagę przywiązywano do praktyk studenckich, praktyk zawodowych, staży absolwenckich. Wiele okoliczności ostatniego trzydziestolecia, częściowo leżących również poza szkolnictwem wyższym i zmieniających się z upływem czasu, doprowadziło do sytuacji na tyle niekorzystnej z punktu widzenia interesu publicznego, że ten trend postanowiono zatrzymać i odwrócić. W tej chwili zaczęto na uczelniach „w trybie przyśpieszonym” odbudowywać „zawodowość” kształcenia. Służą temu dwie kolejne nowelizacje ustawy o szkolnictwie wyższym. Pierwsza wprowadziła praktyczny profil studiów i krajową ramę kwalifikacji, zaś druga wprowadza długie praktyki zawodowe na kierunkach o profilach praktycznych.

Nowelizacja ustawy obowiązuje od 1.10.2014 r. Zgodnie z nią podstawowa jednostka prowadząca kształcenie na kierunku o profilu praktycznym musi w programie kształcenia uwzględnić co najmniej trzymiesięczne praktyki zawodowe (przedtem miały one nazwę: praktyki studenckie). Ponadto może ona organizować kształcenie przemiennie w formie zajęć dydaktycznych realizowanych w uczelni i w formie praktyk odbywanych u pracodawcy, uwzględniając realizację wszystkich efektów kształcenia przewidzianych w programie kształcenia dla tego kierunku, poziomu i profilu kształcenia.

Program studiów dla kierunku kształcenia o profilu praktycznym określa wymiar, zasady i formę praktyk. Możliwość zapewnienia studentom odbywania tych praktyk staje się niezbędnym warunkiem dopuszczającym do prowadzenia studiów, czyli bez jego spełnienia kształcenie jest bezprawne. Do tego przepisu zastosowano vacatio legis do 31 grudnia 2016 r.

PWSZ w Elblągu, jako uczelnia regionalna, od początku swej działalności prowadzi studia przygotowujące do zawodu (wpierw studia zawodowe, a obecnie na kierunkach o profilu praktycznym, na I stopniu – zgodnie z KRK) kierując się potrzebami lokalnego rynku pracy wypełniając swoją misję, sformułowaną następująco: „Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu podejmuje się spełniać misję w mieście Elblągu i jego regionie, polegającą na wspomaganiu rozwoju społecznego, technologicznego i kulturalnego – współpracując ze wszystkimi siłami politycznymi, społecznymi i gospodarczymi, które w swoją działalność mają wpisane podobne cele. PWSZ uważa, że najważniejszym środkiem do wypełnienia tej misji jest kształcenie młodzieży na wysokim poziomie, w specjalnościach dających dużą szansę zdobycia pracy lub założenia własnej firmy, a także stwarzanie możliwości ustawicznego kształcenia się wszystkich zainteresowanych doskonaleniem swoich kwalifikacji zawodowych”.

Zgodnie z wymogami ustawy o wyższych szkołach zawodowych z 1997 r., od chwili powołania PWSZ w Elblągu, czyli od 1998 r., wszystkie prowadzone w niej specjalności, a potem wszystkie kierunki studiów miały w swoich programach kształcenia semestralne praktyki zawodowe (15 tyg.), które do tej pory prowadzi prawie w niezmiennym wymiarze (nigdy poniżej 12 tyg.). PWSZ w Elblągu nie „skorzystała” z możliwości obniżenia wymiaru praktyk, gdy zmieniające się prawo na to pozwalało, gdyż w ten sposób osłabiłaby możliwości wypełniania swojej misji, której powodzenie polega m.in. na wiązaniu, w tym dostosowywaniu, kierunków kształcenia do potrzeb lokalnego rynku pracy. Praktyki zawodowe stanowią bardzo ważny czynnik współpracy uczelni z otoczeniem gospodarczym, administracyjnym, samorządowym, pozarządowym etc., czyli krótko mówiąc z pracodawcami.

System dobrego przygotowania

Jak wcześniej zwrócono uwagę, ostatnia nowelizacja ustawy o szkolnictwie wyższym niezwykle mocno osadza praktyki zawodowe w programach kształcenia na kierunkach o profilu praktycznym. W połączeniu z krajową ramą kwalifikacji daje to możliwość zbudowania bardzo skutecznego narzędzia kształcenia na takich kierunkach, co przy dodatkowym odpowiednim ukierunkowaniu aplikacyjnym prac dyplomowych i przy odpowiedniej współpracy z pracodawcami może tworzyć system dobrego przygotowywania absolwentów do wykonywania określonych zawodów, bez utraty ważnych walorów ich kompetencji, co mogłoby mieć miejsce, gdyby podczas studiów zastosowano zbyt wąskie specjalizacje.

Pracodawcy dosyć powszechnie wyrażają opinię, że uczelnie „źle przygotowują do zawodu”. Biorąc pod uwagę przeteoretyzowane szkolnictwo wyższe, mają rację, ale tylko częściowo. To oni zabiegają o umieszczanie wąskich specjalizacji w uczelnianych programach kształcenia, ponieważ chcieliby, żeby absolwent prawie od razu po studiach był pełnowartościowym pracownikiem. W ten sposób mogliby zmniejszać swój wysiłek i koszty adaptacji nowo zatrudnionych, przerzucając część trudu i nakładów na barki uczelni. Uczelnia tylko w niewielkim stopniu może spełnić takie oczekiwania, gdyż przede wszystkim musi zapewnić uzyskiwanie przez absolwentów odpowiednich efektów kształcenia zdefiniowanych dla poszczególnych obszarów wiedzy, ale co ważniejsze – powinna dać możliwość realizacji idei uczenia się przez całe życie i umiejętności przekwalifikowywania, co z natury rzeczy prowadzi do konieczności kształcenia szerokiego i bardziej podstawowego. Ponadto, ze względów kosztowych i organizacyjnych, uczelnia nie jest w stanie rozdrabniać końcowego okresu studiów na zbyt wiele specjalności czy specjalizacji. Te uczelnie, które próbowały wdrożyć elastyczne systemy wielościeżkowego kształcenia, wycofały się z tego pomysłu.

Problem może być jednakże rozwiązany przy współpracy pracodawców i uczelni, z odpowiednim wykorzystaniem praktyk zawodowych i prac dyplomowych. Idea jest prosta: pracodawca przyjmuje studenta na przeddyplomową praktykę semestralną, ustalając z uczelnią, jakie efekty powinny być uzyskane w czasie praktyki (które również są efektami kształcenia); jednocześnie przed rozpoczęciem lub w trakcie trwania praktyki przygotowuje temat oraz zakres i opiekuna pracy dyplomowej merytorycznie powiązanej z instytucją (nazywamy ją aplikacyjną pracą dyplomową), w której praktyka się odbywa.

Odpowiednio dobierając przebieg praktyki i pracę dyplomową, pracodawca może „przygotować” dla siebie przyszłego pracownika i to prawie bezkosztowo. W przypadkach gdy pracodawca przyjął na praktykę większą liczbę studentów, a tylko ich część otrzymała od niego ofertę pracy, to pozostali odbyli dobrą praktykę i wykonali aplikacyjną pracę dyplomową, co stanowi silne referencje u innych pracodawców. Całe postępowanie nie przeciwstawia się żadnej z wcześniej wspomnianych idei kształcenia, gdyż bez takiego systemu praktyka zawodowa i tak odbywa się w specyficznym miejscu, a praca dyplomowa rozwiązuje jakiś szczegółowy problem. Musimy mieć świadomość, że zastosowanie opisanego systemu bardzo dobrze pasuje do kierunków o profilu praktycznym, a wcześniej wspomniane ostatnie dwie nowelizacje ustawy dają możliwość pełnego zastosowania systemu (KRK i efekty kształcenia, trzymiesięczne praktyki).

Elbląskie trójporozumienie

W PWSZ w Elblągu od wielu lat system taki jest wdrożony i doskonalony. W obrębie praktyk zawodowych funkcjonuje on prawie w pełni, zaś włączanie prac dyplomowych do systemu przebiega wolniej. Należy pamiętać, że system ten stanowi też pewną nowość dla samych zainteresowanych pracodawców.

Załączone dane dadzą obraz, w jak dużej skali średniej wielkości regionalna uczelnia zawodowa, jaką jest PWSZ w Elblągu, rozwiązuje problem praktyk zawodowych.

Spora część małych i średnich firm, mając problemy finansowe i kadrowe, nie jest w stanie włączyć się do proponowanego systemu praktyk. Aby im to ułatwić, trzy podmioty: Powiatowy Urząd Pracy w Elblągu (PUP – będący pod nadzorem Urzędu Miejskiego w Elblągu), Elbląska Rada Klastrów (ERK) i PWSZ w Elblągu, zawarły porozumienie o wspomaganiu otoczenia gospodarczego, gdzie opisany system praktyk będzie również wykorzystany. Została już opracowana koncepcja odpowiedniego projektu do RPO, w ramach którego zainteresowani pracodawcy otrzymają wsparcie finansowe i merytoryczne oraz zostaną opracowane odpowiednie bazy danych wspomagające przedsięwzięcie.

W ubiegłym roku PWSZ w Elblągu w porozumieniu z Konferencją Rektorów Publicznych Wyższych Szkół Zawodowych (KRePSZ), zgłosiła projekt Kompleksowe rozwiązania w zakresie organizacji systemu studenckich praktyk zawodowych we wszystkich 36 polskich publicznych wyższych szkołach zawodowych w połączeniu z inkubacją i samozatrudnianiem. Projekt ten najpierw znalazł się w Kontrakcie Terytorialnym Województwa Warmińsko-Mazurskiego, a obecnie jest włączony do pakietu projektów w MNiSW. Jego finansowanie jest negocjowane.

System praktyk zawodowych PWSZ w Elblągu stanowi obszerną część procedury prowadzenia kształcenia w Systemie Zarządzania Jakością ISO – 9001, wdrożonym w 2007 r. Różnorodność prowadzonych kierunków kształcenia (informatyka, mechanika i budowa maszyn, budownictwo, ochrona środowiska, administracja, ekonomia, filologia – jęz. angielski i jęz. niemiecki, filologia polska, pedagogika) wymaga zróżnicowanego podejścia do praktyk zawodowych, tym bardziej że część z nich jest regulowana, np. na kierunkach nauczycielskich (filologie, pedagogika). System praktyk prowadzonych w PWSZ w Elblągu jednoczy idea wcześniej opisana. Można wymienić dokumenty i czynności, które towarzyszą procesowi przeprowadzania praktyki zawodowej. Są to: Regulamin praktyki (oddzielne dla pojedynczych kierunków lub ich grup); Wybór miejsca odbywania praktyki (wg list opracowanych w instytutach lub z inicjatywy własnej studenta); Program praktyki. M.in. zawiera on spis efektów kształcenia i ich punktową wycenę (ECTS): efekty kształcenia, zgodne z efektami kierunkowymi, przygotowane przez uczelnię (przykład w Tab.1) oraz szczegółowe efekty kształcenia przygotowane przez pracodawcę (kompetencje zawodowe); Dziennik praktyki; Raport (sprawozdanie) studenta o przebiegu praktyki; Konspekty prowadzonych zajęć, arkusze obserwacyjne i ewaluacyjne (w przypadku praktyk na kierunkach nauczycielskich); Dyskusja z pracodawcą o wyborze tematu aplikacyjnej pracy dyplomowej (nacisk na szybki rozwój tego elementu – najlepsze rezultaty osiągane są na kierunku informatyka – patrz Tab. 2); Samoocena studencka odbytej przez siebie praktyki (element ostatnio wdrażany); Opinia uczelnianego opiekuna praktyki; Ocena pracodawcy, w tym ocena zakładowego opiekuna praktyki (jeśli taki został powołany); Opina studenta o miejscu odbywania praktyki (element przewidziany do wdrożenia, w ramach wspomnianej planowanej bazy danych w ramach porozumienia PUP, ERK, PWSZ w Elblągu); Przedmioty wspomagające praktykę (jeżeli program kształcenia przewiduje je w semestrze odbywania praktyki) są prowadzone systemem e-learning (element ostatnio wdrażany); Komisyjne zaliczenie praktyki (jako „mini obrona pracy dyplomowej”).

Tab.1. Fragment karty praktyki zawodowej na kierunku mechanika i budowa maszyn 

Tab. 2. Liczba aplikacyjnych prac dyplomowych na kierunku informatyka

 *) Oprócz tego wykonywane są aplikacyjne prace dyplomowe na tematy uzyskane poza praktyką zawodową.

Poprzez swoich przedstawicieli pracodawcy mają wpływ na efekty kształcenia, biorąc udział w pracach Konwentu PWSZ w Elblągu i w radach pracodawców utworzonych w poszczególnych instytutach oraz bezpośrednio przy ustalaniu przebiegu praktyki zawodowej w konkretnym miejscu jej odbywania.  

To działa!

W krótkiej relacji nie sposób przedstawić wszystkich ważnych aspektów opisywanego systemu praktyk zawodowych. Poprzestanę wobec tego na tych, które pośrednio zaświadczają, że system taki został zbudowany i funkcjonuje. Na pewno nie udałoby się go zbudować w krótkim okresie, choćby z powodu konieczności nawiązywania dobrych relacji z pracodawcami, co jest czasochłonne, oraz z konieczności pokonywania przyzwyczajeń kadry akademickiej, szczególnie tej jej części, która nie jest przygotowana do pracy na kierunkach o profilu praktycznym.

System praktyk zawodowych pośrednio jest powiązany z wieloma zagadnieniami uczelni. W telegraficznym skrócie można tutaj wymienić te ważniejsze z nich, a mianowicie:

Zgoda pracodawców na prowadzenie praktyk zawodowych, w myśl systemu przygotowanego przez uczelnię, jest potwierdzeniem dopasowania prowadzonych przez nią kierunków kształcenia do potrzeb pracodawcy, a tym samym do rynku pracy.

Współpraca uczelni z pracodawcami w ramach systemu praktyk zawodowych będzie pomocna przy: opracowywaniu, wdrażaniu i stosowaniu systemu walidacji kompetencji zawodowych zdobytych w trybie nieformalnym i pozaformalnym (znowelizowana ustawa wyznacza termin wdrożenia na 30.06.2015); doskonaleniu programów kształcenia, przy wykorzystaniu „sprzężenia zwrotnego” od potrzeb rynku pracy do programów kształcenia; wdrażaniu systemu ECVET; dostosowywaniu opisu i struktury programów kształcenia do idei LLL uczenia się przez całe życie.

W Tab. 3 podano sumaryczne liczby studentów – praktykantów na poszczególnych kierunkach kształcenia. Zawarto tam również liczbowe zestawienie miejsc pracy (pracodawców), w których studenci PWSZ w Elblągu odbywają praktyki.

Tab.3. Liczba praktykantów w PWSZ w Elblągu i liczba miejsc praktyk (pracodawców, u których odbywały się praktyki) za lata 1998-2014 

Uzyskanie tak dużej liczby miejsc odbywania praktyk zawodowych jest rezultatem wieloletniej współpracy uczelni z jej otoczeniem. Z porównania liczby miejsc praktyk z liczbami praktykantów wynika, że średnio u określonego pracodawcy przyjmuje się pojedynczych lub co najwyżej kilku praktykantów.

Opierając się na danych zawartych w Tab. 4 można wnosić, że nakłady bezpośrednie na prowadzenie opisanego systemu praktyk zawodowych w PWSZ w Elblągu nie są zbyt wysokie. Należy pamiętać, że w czasie trwania semestralnych praktyk (15 tygodni, 30 ECTS) praktykanci są studentami, na których otrzymuje się dotację budżetową. Jeżeli skraca się czas trwania studiów, a praktyki urządza się jako wakacyjno– semestralne, to dotacja budżetowa może być mniejsza, ponieważ krótszy jest czas trwania studiów.