Stąpamy po cienkim lodzie

Prof. Andrzej Jajszczyk, dyrektor Narodowego Centrum Nauki, wyjaśnia problem zmniejszenia liczby grantów i współczynnika sukcesu w konkursach grantowych w 2014 roku

Nakłada się na to kilka procesów. Narodowe Centrum Nauki jest instytucją młodą. Budżet NCN, generalnie rzecz biorąc, z roku na rok jest coraz większy, jednakże wzrost ten jest niewystarczający. Nasze konkursy pojawiały się stopniowo, a wynikające z nich projekty są realizowane przez kilka lat. Do tego dochodzą nasze zobowiązania wynikające z przejęcia grantów rozpoczętych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, których spłatę zakończymy dopiero w tym roku. Konkursy były rozstrzygane stopniowo i stopniowo pojawiało się ich finansowanie. Mamy zobowiązania wynikające z wieloletnich grantów, które trzeba wciąż finansować w latach następnych. Zatem w kolejnych latach mieliśmy mniej pieniędzy na nowe granty, bo nie zakończyły się jeszcze te pierwsze. Dochodziły nowe, a poprzednich jeszcze nie ubywało. Dotychczas nie kończyły się żadne z grantów NCN, poza niektórymi projektami z pierwszej edycji konkursów PRELUDIUM, OPUS i HARMONIA. Według naszych symulacji powinniśmy wkrótce dojść do stanu równowagi, nasycenia. Kończą się nasze pierwsze granty. Zatem teraz regularnie będą wygasały zobowiązania wynikające z niegdyś przyznanych grantów, a będą w to miejsce wchodziły zobowiązania wynikające z grantów właśnie przyznawanych. Pieniądze będą „zwalniane” i będziemy je mogli przeznaczać na przyszłe granty. W gruncie rzeczy co roku na projekty przeznaczamy podobne kwoty. Staramy się o zwiększanie budżetu, ale na razie niewiele uzyskaliśmy. W tym roku będzie on większy o 30 mln zł, a to jest kropla w morzu potrzeb.

Musimy odpowiedzialnie planować wydatki w kolejnych latach. I tak stąpamy po cienkim lodzie. Podejmuję zobowiązania, na których realizację nie ma żadnych gwarancji. Wystarczy, że rząd w którymś roku obniży finansowanie NCN i co wtedy? Prawdę mówiąc, Ministerstwo Finansów ma pretensje, że podejmujemy zobowiązania wieloletnie. Nie możemy jednak robić inaczej – to wynika z natury badań naukowych. Obniżenie kwoty na konkursy w roku 2014 wynikało m.in. właśnie ze zobowiązań na przyszłe lata. Drugim czynnikiem był wzrost średniej wartości grantu. Samo w sobie nie jest to złe zjawisko, bo oznacza, że są podejmowane ambitniejsze, bardziej kosztochłonne, zespołowe projekty, w które angażuje się większa liczba badaczy. Nie jest to wzrost radykalny, jednak biorąc pod uwagę fakt, że NCN równocześnie finansuje ok. 7,5 tys. grantów, wychodzi w sumie dość pokaźna kwota. Wzrost wartości grantu średnio o 15 tys. zł przekłada się na wzrost wydatków rocznych o ponad 100 mln zł lub zmniejszenie liczby przyznanych grantów. W 2015 ze względu na to, że część grantów będzie się kończyć, zaczniemy mieć pewne wolne środki i będziemy mogli sfinansować nieco więcej grantów niż w roku ubiegłym. W kolejnych latach powinniśmy osiągnąć pod tym względem pewną stabilizację.

Niestety, współczynnik sukcesu wyniósł w 2014 roku tylko 16%, czyli znacznie mniej niż w poprzednich latach. Nie spadł on jedynie z tego powodu, że dajemy mniej pieniędzy. Oprócz wzrostu średniej wartości grantu, pojawił się drugi czynnik – wzrasta liczba zgłoszeń. Z jednej strony naukowcy rozumieją, że to są konkretne pieniądze na prowadzenie badań i że właśnie w ten sposób realizuje się dziś badania naukowe – i to jest dobre. Równocześnie w jednostkach naukowych rośnie nacisk na składanie wniosków grantowych. Samo w sobie nie jest to złe. Jednak czasami przybiera karykaturalną, patologiczną postać. Nacisk jest tak silny, że trafiają do nas zupełnie nieprzemyślane, nieprzygotowane, często wręcz bezwartościowe wnioski. Są one natychmiast wyłapywane przez ekspertów i odrzucane, ale dodają nam pracy i podnoszą koszty obsługi wniosków grantowych. Powodują też spadek współczynnika sukcesu.

Jako instytucja odpowiedzialna za wykonanie planu finansowego stanowiącego część ustawy budżetowej zachowujemy się dobrze także pod innym względem. Udaje nam się mianowicie zużyć pieniądze, które są nam powierzone na realizację konkretnych celów. W ubiegłym roku wykorzystaliśmy na przykład 99,94% całości budżetu przeznaczonego na finansowanie badań. Z punktu widzenia budżetu państwa to bardzo dobry wskaźnik działalności instytucji.

Warto zauważyć, że ponowne uzyskanie współczynnika sukcesu na poziomie 20% wymagałoby zwiększenia budżetu NCN na lata 2016-2018 średnio o 130 mln zł rocznie.