Najnowsza nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (z lipca 2014) wprowadziła do systemu szkolnictwa wyższego nową, odpłatną usługę edukacyjną „potwierdzania efektów uczenia się zdobytych poza formalną edukacją” (art. 2, ust. 1, p. 180). Tym samym polskie uczelnie dołączyły do licznych krajów świata, które mają rozbudowane systemy potwierdzania i formalnego uznawania w szkołach wyższych efektów uczenia się zdobytych poza formalną edukacją. Początki rozwoju tych usług w uczelniach identyfikuje się już w końcu lat 30. XX wieku, ale prawdziwa ich eksplozja nastąpiła w latach 70. i 80., obejmując kraje na wszystkich kontynentach. Usługa ta występuje pod różnymi nazwami. Ostatnio najbardziej rozpowszechnioną jest Recognition of Prior Learning (RPL). Ale np. w Anglii używa się określenia Accrediting Prior Experiential Learning (APEL), we Francji – Validation des acquis de l’experience (VAE), w Kanadzie – Prior Learning Assessment and Recognition (PLAR), w USA – Prior Learning Assessment (PLA). UNESCO promuje nazwę Recognition, Validation and Accreditation (RVA), a OECD – Recognition of Non-formal and Informal Learning (RNFIL).

RPL jest procesem oceny i formalnego uznania efektów nieocenionego uprzednio uczenia się, które zostały osiągnięte podczas pracy zawodowej lub poprzez inne doświadczenia. Warto tu podkreślić, że uznanie to nie dotyczy procesu uczenia się, ale zdobytych efektów. Na proces RPL składa się: rozpoznanie posiadanych efektów uczenia się, walidacja, czyli sprawdzenie, czy efekty te posiadają określoną wartość i ich formalne potwierdzenie. P. Werquin (Recognition of Non-Formal and Informal Learning: Outcomes, Policies and Practices , OECD Publishing, Paris 2010) podkreśla że ostatnim etapem procesu RPL jest społeczne uznanie wartości tak potwierdzonych efektów. To spostrzeżenie Werquina jest niezwykle ważne – krytyczne dla sposobu świadczenia usług. Wprowadzając w uczelniach tę nową usługę możemy bowiem ulec pokusie uproszczenia procedur, pospiesznego, powierzchownego sprawdzania wartości potwierdzanych i uznawanych efektów uczenia się i wówczas na starcie zdezawuujemy tę naprawdę cenną inicjatywę. Otwiera ona możliwość elastycznego kształtowania ścieżek edukacyjnych i ścieżek kariery, szybszego kończenia studiów, a także powrotu do uczelni osób, które zdobyły doświadczenie zawodowe i chcą je uzupełnić, aby otrzymać kolejną pełną kwalifikację (dyplom).

Założenia i warunki brzegowe

Analiza zapisów ustawy PSW przekonuje, że w polskim systemie, podobnie jak to ma miejsce w innych krajach, przyjęto, że wynikiem procesu potwierdzania i uznawania efektów uczenia się poza formalną edukacją jest:

stwierdzenie na podstawie jednoznacznych dowodów oraz w trybie jasnych procedur, czy i w jakim stopniu dorosła osoba, która nie ukończyła formalnego procesu kształcenia, opanowała określone efekty uczenia się, właściwe dla określonego procesu edukacji formalnej;

przyznanie punktów ECTS potwierdzających opanowanie tych efektów na określonym poziomie i profilu kształcenia w danej szkole wyższej.

Dla przeprowadzania procedur potwierdzania i uznawania efektów uczenia się bardzo istotne jest wyrażenie zasobu i stopnia opanowania wiedzy, umiejętności i cech społecznych – posiadanych, rozwijanych w procesie kształcenia oraz pożądanych – jako efektów uczenia się. Sposób ich sformułowania musi pozwolić na to, aby każda zainteresowana strona, tzn. uczący się, nauczający i poszukujący kompetencji czyli pracodawcy, rozumiała to samo pod jednym sformułowaniem. Żeby tak się stało, to efekty uczenia się muszą realnie zaistnieć po stronie szkół wyższych, przedsiębiorstw, które muszą precyzyjnie określić, jakich kompetencji poszukują, oraz osób, które uczyły się w różny sposób i chcą dowieść, że posiadły określone efekty tego uczenia.

Warto jeszcze raz podkreślić, że w uczelni rozpoznajemy kompetencje/zespół efektów uczenia się, które dorosła osoba nabyła w procesie pracy oraz doświadczeń życiowych i także przedstawiła dowody na ich posiadanie. Następnie przyrównujemy je do efektów uczenia się, które posiadł absolwent określonego modułu czy kierunku kształcenia. Nie zapominajmy jednak, że znaczna część formalnego uczenia się jest, jak to nazywa Lionel F. Stapley, uczeniem się o czymś, uczeniem poznawczym. Natomiast efekty nabywane poprzez pracę są wynikiem procesu uczenia się przez doświadczenie. W wyniku procesu kształcenia otrzymujemy kompetencje potencjalne, które ujawniają się w sytuacjach społecznych, zawodowych czy osobistych, a czasem się nie ujawniają, na przykład z powodu braku zdolności adaptacyjnych. Te kompetencje są weryfikowane wg kryteriów formalnych, w procesie oceny akademickiej. Poprzez doświadczenie nabywamy natomiast kompetencji realnych, które są weryfikowane w życiu, w pracy, na podstawie zdolności do rozwiązywania określonych, realnych problemów. Kompetencje potencjalne i realne mogą się tak samo nazywać i być opisane poprzez takie same efekty uczenia się, ale de facto co innego znaczą. Zrozumienie tej różnicy jest bardzo ważne dla przeprowadzania procesu potwierdzania i uznawania efektów uczenia się oraz stosowanych w nim metod.

Krytyczne elementy stosowanych metod

Pierwszym momentem krytycznym RPL jest sposób formułowania efektów uczenia się. Uczelnie, które chcą świadczyć usługi potwierdzania, muszą odpowiedzieć sobie na pytania: jak formułować efekty uczenia się jako wynik procesu kształcenia, aby były one adekwatne do efektów uczenia się poprzez aktywność zawodową czy społeczną, a także aby to samo rozumieć pod identycznymi określeniami oraz co oznacza efekt procesu uczenia się w szkole wyższej w języku działania, wykonywania ról społecznych i zawodowych.

Nie możemy bowiem zapominać, że chociaż, moim zdaniem, na studiach nie przygotowujemy studentów bezpośrednio do pracy zawodowej, to jednak studia są ostatnim etapem edukacji formalnej, w trakcie którego student powinien osiągnąć dojrzałość społeczną oraz inne kompetencje umożliwiające mu odpowiedzialne pełnienie ról społecznych i zawodowych. Wobec tego nie możemy unikać odpowiedzi na powyższe pytania.

Sposób oceny opanowanych efektów musi być adekwatny do specyfiki efektów uczenia się oraz specyfiki sposobu nabywania kompetencji. Potwierdzanie i uznawanie efektów nabytych przez doświadczenie rozwija własne metody docierania do wiedzy o ich opanowaniu. Uczelniany egzamin jest w zdecydowanej większości przypadków nieprzydatny. Portfolio, rozumiane jako zestaw dokumentów, jest niewystarczającym dowodem – kandydat bowiem musi dowieść i przekonać oceniających, że posiada określone kompetencje. Zalecana jest dwuetapowa procedura oceny – w pierwszym etapie analiza dowodów, po której kandydat dostaje informację zwrotną i ma czas na autorefleksję oraz dodatkowe przygotowanie się, a w drugim – bezpośredni kontakt z kandydatem.

Identyfikowanie przez kandydatów posiadanych efektów uczenia się przez doświadczenie i przedstawienie dowodów posiadania kompetencji jest trudne i wszędzie na świecie wspierane jest poprzez doradztwo. Gdy skala usług jest mała, to ma ono wymiar indywidualny, gdy duża – odbywa się poprzez szkolenia. Nie jest to doradztwo zawodowe, lecz edukacyjno-zawodowe, połączone z dobrą znajomością specyfiki kierunków kształcenia w danej uczelni.

Potwierdzanie i uznawanie efektów uczenia się*

Doświadczenia uczelni z różnych krajów, z różnych kontynentów, które były analizowane w ramach przywołanego projektu, dowodzą, że usługa potwierdzania i uznawania efektów uczenia się nabytych przez doświadczenie jest procesem długotrwałym, złożonym i wieloetapowym. Jest ona dużym wyzwaniem zarówno dla uczelni, jak i dla osób zaangażowanych w ten proces. Można w nim wyróżnić 5 etapów, podczas których kandydat ubiegający się o potwierdzenie i formalne uznanie kompetencji spotyka się z różnymi osobami.

Trzeba dodać, że koordynator de facto obsługuje cały proces, w tym kandydatów, doradców i asesorów, a także informuje o usługach. Rolą doradcy jest głównie wspieranie kandydatów, w tym poprzez pomoc w zrobieniu bilansu edukacyjno-zawodowego. Trzeba pamiętać, że kandydat nie tylko samodzielnie przygotowuje swoją aplikację, ale też dowody na posiadanie efektów oraz ponosi pełną odpowiedzialność za dostarczone dowody. Asesor – nauczyciel akademicki lub zespół asesorów jest autonomiczny w decyzjach o potwierdzaniu (lub nie) posiadania kompetencji/zespołu efektów uczenia się. Wnioskuje on także o przyznanie ECTS na określonym poziomie i profilu kształcenia. Asesor musi rozumieć istotę kompetencji zarówno od strony jej akademickiego kształcenia, jak i funkcjonowania w rzeczywistości pozauczelnianej, a także znać i umieć dobrać metody oceny. Rolą komitetu uczelnianego jest nadzorowanie procesu, zatwierdzanie oceny i formalne uznanie w danej uczelni posiadanych przez kandydata efektów uczenia się.

Elementy krytyczne organizacji RPL w uczelni

Przedstawione powyżej rozdzielenie ról w procesie potwierdzania wiąże się ze zróżnicowanymi kompetencjami przypisanymi do każdej z nich. Jednocześnie zabezpiecza ono przed powstaniem konfliktu interesów. Łączenie funkcji doradcy i asesora jest niedopuszczalne. Podobnie jak łączenie funkcji asesora/-ów i osoby/osób certyfikujących (komitet uczelniany). W tym drugim wypadku łączenie funkcji bardzo utrudniłoby procedurę odwoławczą.

W przypadku potwierdzania złożonych kompetencji pożądana jest praca w grupie asesorów, zaś przy umiejętnościach zawodowych włączenie do zespołu profesjonalistów lub asesorów uczelnianych z aktualnym, pozauczelnianym doświadczeniem zawodowym.

Uczelnie, które decydują się świadczyć usługi RPL, zazwyczaj tworzą jednostkę obsługującą różne usługi związane z uczeniem się przez całe życie, w tym także potwierdzanie efektów uczenia się, lub zajmującą się tylko usługami potwierdzania efektów. Wypracowują i zatwierdzają procedury potwierdzania i uznawania. Wdrażają politykę zapewnienia jakości tych nowych usług. Zapewniają kadrę administracyjną. Rekrutują i szkolą kadrę akademicką (przyszłych asesorów). Zapewniają profesjonalnych doradców. Powołują jednostkę nadzorująco-certyfikującą. Ustalają też politykę informacyjną i cenową.

Formatywny wymiar potwierdzania efektów uczenia się

Nacisk na jakość procedury formalnego potwierdzania w uczelni efektów uczenia się przez doświadczenie nasuwa przypuszczenie o administracyjnym charakterze tej usługi. Tymczasem formalne potwierdzenie jest zwieńczeniem długiego procesu, który ma charakter formatywny. Przede wszystkim musimy sobie zdawać sprawę z tego, że dla kandydata – ubiegającego się o potwierdzenie i uznanie posiadanych efektów uczenia się – zidentyfikowanie posiadanych kompetencji, a także przedstawienie dowodów na ich posiadanie jest trudne. Osoby te przygotowując aplikację, bardzo dużo dowiadują się o sobie. Poprzez autorefleksję identyfikują i waloryzują posiadane efekty uczenia się. Ponadto przygotowując aplikację, pogłębiają i poszerzają posiadane kompetencje – uczą się. Bardzo ważne jest to, aby otrzymały one informację zwrotną po pierwszym etapie oceny.

Formatywny wymiar potwierdzania polega na tym, że kandydat uzyskuje zrozumienie własnych osiągnięć, buduje pewność siebie. Zdaje sobie też sprawę z możliwości dalszego kształcenia. Jedna z uczestników pilotażu przeprowadzanego w przywołanym powyżej projekcie, po przejściu przez etap oceny, w czasie którego na podstawie przedstawionych przez nią dowodów oraz bezpośredniej z nią rozmowy, uzyskała potwierdzenie i uznanie formalne swoich kompetencji, powiedziała: „Nigdy w życiu tak dużo się o sobie nie dowiedziałam jak przygotowując te dowody na posiadanie efektów uczenia się”. Uznanie przez uczelnię wartości posiadanych efektów uczenia się ma też istotny wymiar summatywny, gdyż otwiera możliwość transferu efektów spoza systemu edukacji formalnej i dalsze kształcenie.

Zrozumienie formatywnego charakteru procesu potwierdzania efektów uczenia się jest ważne dla nauczycieli akademickich, którzy pełnią rolę asesorów czy doradców. Roli asesora w procesach potwierdzania nie można bowiem sprowadzić do formalno-administracyjnego potwierdzenia i przyznania ECTS. Zarówno asesorzy, jak i doradcy podczas procesu potwierdzania twórczo wspierają proces uczenia się kandydata, czyli robią to, na czym polega istota pracy dydaktycznej nauczyciela akademickiego.

Zapewnienie jakości potwierdzania efektów uczenia się

Zapewnienie jakości usług potwierdzania jest kluczowe dla ich wiarygodności, a przede wszystkim budowania społecznego zaufania do tak zdobywanych efektów uczenia się. Uczelnie włączają plan zapewnienia jakości tych usług do swoich wewnętrznych systemów zapewnienia jakości usług dydaktycznych. W związku z tym uczelnie gromadzą, w formie baz danych, informacje o złożonych aplikacjach oraz wynikach ocen. Pozwala to na monitoring i ewaluację w procesie stałego ulepszania usług potwierdzania w uczelniach efektów uczenia się poza formalną edukacją.

Zapewnienie przejrzystości procesu potwierdzania wymaga posiadania zatwierdzonych i obowiązujących w uczelni procedur potwierdzania i formularzy. Konieczne jest także jasne określenie zadań przypisanych do poszczególnych ról w procesie potwierdzania, a także zasad doboru asesorów. Ustalone powinny być także zasady monitoringu i ewaluacji.

Polityka oceny wyznacza ramy, w jakich pracują asesorzy. Zapewnia ujednolicone rozumienie terminów, celów oraz rezultatów ocen, a przede wszystkim spójność w procesie oceny przez promowanie przestrzegania zasad ważności, uczciwości, rzetelności i elastyczności. Zasady polityki oceny muszą być jasno zakomunikowane i dostępne dla wszystkich pracowników zaangażowanych w proces. Nauczyciele akademiccy pełniący role asesorów i doradców powinni uzyskać wsparcie w rozwoju kompetencji niezbędnych do potwierdzania efektów uczenia się poza formalną edukacją.

Nowa usługa jest szansą dla szkół wyższych na pozyskanie nowych, nietradycyjnych studentów i szersze otwarcie się na zmieniające się potrzeby otoczenia. Istniejące regulacje prawne dają uczelniom dużą swobodę organizacji procesu potwierdzania. Ściśle określono tylko, kto może dokonywać potwierdzania (art. 170 e) oraz kto może skorzystać z tych usług (170 f). Organizacja i sposób realizacji potwierdzania efektów uczenia się poza formalną edukacją zostały, podobnie jak cały proces kształcenia w uczelni, objęte oceną jakości dokonywaną przez Polską Komisję Akredytacyjną.