Ćwierćwiecze

Fot. Stefan Ciechan

W listopadzie 2014 roku minęło 25 lat od odnowienia działalności Polskiej Akademii Umiejętności. W 2015 mija 200 lat od założenia Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, które było prekursorem PAU i budowniczym historycznej (i obecnej) siedziby Akademii przy ul. Sławkowskiej w Krakowie. Ćwierćwieczu odnowienia PAU poświęcono jesienną sesję Walnego Zgromadzania PAU. Bilans dokonań Akademii przez te lata przedstawił prof. Jerzy Wyrozumski. Fot. Stefan Ciechan

Wpierw jednak sekretarz generalny PAU krótko przypomniał wydarzenia z przełomu lat 40. i 50. ubiegłego stulecia, gdy wskutek nacisków władz komunistycznych doszło do zawieszenia działalności PAU oraz przejęcia jej majątku przez państwo i Polską Akademię Nauk. Skupił się na posiedzeniu z 26 maja 1949 r., podczas którego doszło do „usunięcia” (jak wówczas podawano w mediach) z PAU tych jej członków, którzy pozostali po wojnie poza krajem. Rzecz dotyczyła 17 osób, w tym dwóch, które pozostały we Lwowie, zatem – zdaniem prelegenta – nie można ich uważać za emigrantów. Faktycznie tylko zmieniono ich status z członków krajowych na zagranicznych.

Prof. Wyrozumski lakonicznie wspomniał o historii odnowienia PAU „po 38 latach i 147 dniach od owego dramatycznego Zgromadzenia, zamykającego pod przymusem i w warunkach terroru działalność PAU”. Próby odnowienia podejmowano już w 1956 r. na fali po październikowej odwilży oraz w latach 1980/81 na fali ruchu „Solidarności”. W marcu i kwietniu 1989 r. sygnały o potrzebie wznowienia działalności PAU pojawiły się podczas obrad Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przypomniał wreszcie prelegent owo słynne „Walne Zgromadzenie” z 16 listopada 1989 r., na którym sześciu z dziewięciu żyjących członków PAU podjęło „w sposób właściwy dla życia korporacyjnego uchwałę o jej powrocie do aktywności”. Wybrano wówczas władze PAU i powołano nowych członków. Pod swój dach – czyli do siedziby przy ul. Sławkowskiej (na fot.) – przyjął Akademię krakowski oddział PAN. Ten budynek PAU dość szybko odzyskała. Prof. Wyrozumski podkreślił rolę Archiwum PAN i PAU oraz jego kierowniczki, dr Rity Majkowskiej, w odtwarzaniu tytułów prawnych Akademii.

Za nierewindykowalne uznano majątki ziemskie i leśne, które zostały znacjonalizowane. A było tego sporo. Na Żywiecczyźnie 6,8 tys. ha lasów i 7 folwarków o powierzchni 2,5 tys. ha. Tyszkowszczyzna – 4,6 tys. ha lasów i 13 folwarków o pow. 2.2 tys. ha. Fedorowszczyzna – 750 ha lasów i folwarki o pow. 740 ha. Sozańszczyzna – 3,3 tys. ha. Prof. Wyrozumski przypomniał o próbie odzyskania folwarku doświadczalnego Lipowa na Żywiecczyźnie, który nie został rozparcelowany. Akademia spotkała się jednak z całkowitym lekceważeniem ze strony Ministerstwa Rolnictwa, które majątkiem wówczas rozporządzało.

Udało się odzyskać 4 budynki w Krakowie, w tym historyczną siedzibę PAU. W Warszawie odzyskano kamienicę i Pałac Rusieckich przy ul. Lwowskiej. Także ośrodek wypoczynkowy w Zawoi z czterema willami trafił pod kuratelę PAU, choć jest bardzo zdewastowany. Nie udało się odzyskać trzech innych budynków PAU w Warszawie oraz kamienicy w Grudziądzu.

PAU posiadł przed wojną nieruchomości za granicą. Udało się restytuować prawa Akademii do Biblioteki Polskiej w Paryżu. Stacja Naukowa PAU w Rzymie pozostała własnością PAN, a próba uzyskania tytułu własności księgozbioru podarowanego Akademii przez Józefa Michałowskiego nie doczekała się rozwiązania. PAU nie zamierza też rewindykować należącego niegdyś do niej budynku Stacji Naukowej PAN w Wiedniu, gdyż dobrze służy ona polskiej nauce. „Jakaś tablica upamiętniająca PAU powinna się jednak w nim znaleźć” – mówił prof. Wyrozumski.

Dawna Biblioteka PAU, przez lata zarządzana przez PAN, nosi nazwę Biblioteki PAU i PAN w Krakowie, co uznano za satysfakcjonujące. Podobnie dawne Archiwum PAU pozostało jednostką wspólną obu akademii. Nie udało się scalić przedwojennych zbiorów muzealnych PAU. Zostały one rozproszone po różnych instytucjach. Zbiory archeologiczne znalazły się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, przekazane przez PAU na ograniczoną własność. Zbiory przyrodnicze znalazły się w trzech jednostkach PAN. Słynny nosorożec włochaty ze Staruni jest eksponowany w Instytucie Systematyki i Ewolucji Zwierząt, choć tamta część zbiorów nie ma statusu muzealnego, zgodnego z ustawą o muzeach.

Do grona członków odnowionej PAU przyjęto początkowo wszystkich członków oddziału krakowskiego PAN. Członkowie PAU dzielą się na krajowych, w tym czynnych i korespondentów, oraz zagranicznych. Akademia odtworzyła dawną strukturę wydziałową. Obecnie działa 6 wydziałów PAU: Filologiczny, Historyczno-Filozoficzny, Matematyczno-Fizyczno-Chemiczny, Przyrodniczy, Lekarski i Twórczości Artystycznej. Pracują też komisje problemowe. Prof. Wyrozumski zauważył, że nie wznawiano działalności i nie dublowano dawnych komisji PAU, które obecnie działają w strukturze PAN. Apogeum aktywności nowych komisji PAU – jest ich obecnie 32, a pierwszą byłą Komisja Środkowoeuropejska – przypadło kilka lat temu, gdy w ciągu roku odbywało się ponad dwieście spotkań naukowych rocznie.

Prelegent za ważny uznał fakt znalezienia trwałego sposobu finansowania działalności PAU. W początkowym okresie po jej wznowieniu środki na działalność pozyskiwano „okazjonalnie” dzięki życzliwości różnych osób, w tym przewodniczącego KBN prof. Witolda Karczewskiego i jego zastępcy prof. Henryka Samsonowicza. Uruchomiono działalność wydawniczą PAU, co prelegent uznał za jedno z ważniejszych wydarzeń. Przypomniał istotne z punktu widzenia nauki i kultury polskiej serie wydawnicze. Wspomniał o uruchomieniu publikacji elektronicznego magazynu „PAU-za”. Zwrócił uwagę na powrót PAU do Międzynarodowej Unii Akademii, której była ona nieformalnym członkiem założycielem w 1920 r. Udało się także odtworzyć nagrody naukowe, którymi PAU dysponowała przed wojną. Najstarszą jest Nagroda im. Mikołaja Kopernika, obecnie przyznawana we współpracy z Miastem Krakowem, które jest jej fundatorem. Nagroda im. Erazma i Anny Jerzmanowskich została odtworzona we współpracy z samorządem województwa małopolskiego. Są też nagrody im. Mariana Mięsowicza i Tadeusza Browicza. Raz przyznano nagrodę im. Mariana Kukiela w zakresie historii wojskowości.

Można bez obawy o przesadę stwierdzić, że po 25 latach od wznowienia działalności Polska Akademii Umiejętności jest niekwestionowanym, ważnym uczestnikiem życia naukowego w Polsce. Potwierdziła to Konwencja Obywatelska Pro Publico Bono, która w 2003 r. przyznała PAU specjalny dyplom uznania za działalność o charakterze obywatelskim. W 2014 r. w związku z ćwierćwieczem jej działalności ta sama instytucja przyznała PAU główną nagrodę za działalność pro publico bono.