Czy naprawdę, jak głoszą coraz liczniejsi autorzy, wychowujemy już nie „wykształciuchów” czy „wykształceńców” (ten pogardliwy termin sołżenicynowski ma co najmniej dwa tłumaczenia), lecz nawet troglodytów? Czy nasza cywilizacja znajduje się w sytuacji opisanej w wierszu Konstandinosa Kawafisa, w którym mowa o tym, że trwa oczekiwanie na barbarzyńców, którzy mają stać się ostatecznym rozwiązaniem gnębiących społeczeństwo problemów? Jeżeli tak, to przecież warto sobie uświadomić, że niekoniecznie muszą owi barbarzyńcy przybywać z zewnątrz – czasami zjawiają się ze strony zgoła nieoczekiwanej: wyłaniają się spośród nas.

Takie oto myśli zaczęły mi się formować na marginesie trwającej u nas dyskusji dotyczącej lektur szkolnych. Oto z ekranu telewizyjnego przekonuje nas sympatyczna skądinąd pani nauczycielka, że nie należy dzieci nękać ramotą sienkiewiczowską zatytułowaną W pustyni i w puszczy , gdyż, po pierwsze, nudne to, akcja się rozwija powoli, postaci bohaterów opisywane są aż na pięciu stronach i dziecko z trudem brnie przez te zwały liter, po drugie zaś, ponieważ książka naszego noblisty utrwala rasistowskie stereotypy i w dodatku nie wpuszcza na swe strony dżendera, a tym samym nie pozwala na kształtowanie zdolności wyboru kulturowej płci, wysyłając Stasia do puszczy, Nel zaś skazując na wzywanie owego Stasia na pomoc. I przyznam, że w pewnej mierze krytyka ta nawet mnie przekonuje, w szczególności wówczas, gdy skierowana jest przeciw promocji mentalności kolonialnej – skądinąd bliskiej autorowi Quo vadis? , który zapewne bolał nad tym, iż Polacy nie posiadają zamorskich posiadłości; nie on jeden zresztą, dość przypomnieć działającą w II Rzeczpospolitej organizację o nazwie Liga Morska i Kolonialna (jej to staraniem pobudowano okręt „Orzeł”, ona też zabiegała o przejęcie Madagaskaru od Francuzów i zdążała do skolonizowania Liberii) – a także wtedy, gdy traktuje się tam Afrykanów jako z natury podległe Europejczykom ludy, wśród których, pochylając się z troską i wyrozumiałością nad ich niedorozwojem, należy szerzyć oświatę, religię i kulturę. Z drugiej jednak strony, myślę sobie, jest to lektura niesłychanie pożyteczna: pozwala bowiem, poprzez analizę opisywanych wydarzeń i sytuacji, pokazać niestosowność owego kolonialnego sposobu myślenia. Obawiać się jednak należy, że brak nam nauczycieli zdolnych w sposób przystępny „przerobić” z dziećmi taką właśnie lekcję czytania.

Dla mnie jednak lektura W pustyni i w puszczy ma wymiar dodatkowy. Do niedawna jeszcze, a zdarza się to i obecnie, w publicystyce pojawiało się pojęcie „moralność Kalego”. Być może, co się językowi zdarza, pojęcie to zostanie w sposób naturalny wyeliminowane i wyjdzie z obiegu całkowicie. Trochę by było żal, ale nie czas żałować róż, gdy – jak mawiał klasyk – lasy płoną. Niemniej byłby to kolejny sygnał zubożenia czegoś, co nazwać by można naszym kodem kulturowym – to znaczy kodem, który dla każdego uczestnika polskiej kultury jest sygnałem swojskości i jednocześnie jednym z elementów tworzących naszą tożsamość. Sienkiewicz takich rozpoznawalnych idiomów dostarczył sporo – czy będzie to pytanie Kiemliczów „Ociec, prać?” (wykorzystane w reklamie jednego ze środków do prania – ponad 50% respondentów nie było w stanie odpowiedzieć, z czym się to kojarzy), czy zwrot Zagłoby mówiący o tym, że w zamian za oszukańcze obietnice gotów jest królowi szwedzkiemu „darować Niderlandy” (co zresztą pojawia się ostatnio w publicystyce a propos działań premiera Orbana dotyczących przewalutowania kredytów). Może warto sprawić, by kończący szkoły uczniowie rozumieli, o co chodzi, gdy natkną się na podobne zwroty?

Rzecz dotyczy, oczywiście, nie tylko idiomów kulturowych mających swe źródło w literaturze polskiej. Niewielu dziś absolwentów szkół naszych potrafi zlokalizować kwestię „Z czego się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie” i tym samym zrozumieć jej odniesienie do kontekstu, w jakim bywa przywoływana. Kiedyś już pisałem o tym, że dla studentów dziennikarstwa, z którymi miałem zajęcia, niezrozumiałe były takie określenia jak „donkiszoteria” czy „hamletyzowanie”. Ostatnio znów się z czymś takim zetknąłem. Oto, prowadząc zajęcia z dziejów literatury rosyjskiej, mówiłem o tym, że Iwan Kryłow, wybitny bajkopisarz, wzorował się m.in. na utworach Ezopa. Pomijając fakt, iż sama postać tego antycznego twórcy z VI wieku p.n.e. nie była publiczności znana (bo skąd niby?), zdumiało mnie milczenie, jakie było odpowiedzią na moje pytanie o znaczenie terminu „język ezopowy”. Termin ten wciąż jeszcze pojawia się dosyć często i wydawało mi się, że nie powinien być dla studentów nauk humanistycznych specjalną tajemnicą. Okazało się, że jest, w dodatku nieodgadnioną. Sumiennie zatem wyjaśniłem o co chodzi, dodając, że to niekoniecznie wybieg przeciw cenzurze, ale również dość wyrafinowany chwyt artystyczny. Nie zmienia to faktu, że podobne doświadczenia coraz bardziej utwierdzają mnie w przekonaniu, że język tworzący naszą kulturową tożsamość ulega erozji. Być może tak już być musi. Znaczy się: postęp.