Każdy, kto w roku 1991 podjął pracę w Komitecie Badań Naukowych, spotkał się z legendą – legendą Podręcznika Frascati . Podręcznik, opracowany przez OECD, zawierał podstawowe definicje i klasyfikacje badań naukowych. Wiadomo było, że służy nie tylko statystykom, dla których został napisany, że standardy, które ustanowił, weszły w wielu krajach do ustaw, rozporządzeń i strategii polityki naukowej, a zatem stały się regulatorem życia naukowego. W krajach OECD – a także i poza tymi krajami – przez „badania naukowe” rozumiano to, co napisano w Podręczniku .

Podręcznik był w Komitecie owiany legendą. Był zwiastunem lepszego świata, do którego aspirowaliśmy. Żaden pojedynczy dokument nie uosabiał tego lepszego świata w takim stopniu, jak Podręcznik . Jego jedyny, trochę podniszczony egzemplarz w niebieskiej okładce, trzymany w szafie Departamentu Współpracy z Zagranicą, traktowany był niemal jako relikwia. Podobną legendą Frascati Manual cieszył się w  Głównym Urzędzie Statystycznym.

Wielokrotnie rozszerzany i modyfikowany (wydania w latach 1963, 1969, 1974, 1980, 1993, 2002) oraz tłumaczony na wiele języków Podręcznik Frascati. Proponowane procedury standardowe dla badań statystycznych w zakresie działalności badawczo -rozwojowej zainicjował serię podręczników OECD definiujących standardy metod pomiaru nauki, techniki i innowacji. Z czasem jego normy zastosowano nie tylko w krajach powiększającej się Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, ale – za pośrednictwem UNESCO – w niemal wszystkich kluczowych częściach globu (także np. w Chinach, Rosji, Brazylii).

Legenda Podręcznika Frascati

Spolszczenie Podręcznika stało się nakazem chwili. Najwcześniej wyszło obszerne streszczenie, przygotowane w KBN (1993) przez Jerzego Moszczyńskiego, wieloletniego urzędnika cieszącego się w urzędzie wielkim autorytetem. Dla pamięci historycznej trzeba dodać, że Moszczyński omówił zasady Frascati w osobnej publikacji w roku 1968; to pozytyw historii administracji rządowej PRL, szczególnie w tamtym pamiętnym roku. W roku 1994 GUS wprowadził normy statystyki OECD. Następnie KBN i jego spadkobierca MNiSW ogłosili drukiem polskie tłumaczenia kolejnych edycji Podręcznika (w przekładzie Danuty Przepiórkowskiej; ostatnie wydanie wisi na stronie ministerstwa). Oparte na Podręczniku definicje badań naukowych wprowadzono do ustawy o zasadach finansowania nauki (oprócz pojęcia „badań przemysłowych”, zaczerpniętego z legislacji unijnej).

Główne rozwiązania, na których oparto statystykę B+R w Podręczniku Frascati , to:

– oparcie pomiaru na pojęciu „badań i prac rozwojowych”;

– zdefiniowanie i ustalenie sposobu pomiaru GERD (Gross Domestic Expenditure on Research and Development) oraz personelu B+R;

– uwzględnienie czynnika „systematyczności” prowadzonych badań i prac rozwojowych (wykluczenie B+R prowadzonych ad hoc lub poza instytucjami naukowymi);

– oddzielenie pojęcia B+R od tzw. działalności naukowo-technicznej (takiej jak np. informacja naukowo-techniczna);

– oddzielenie pojęcia badań podstawowych od stosowanych i ustalenie podziału na typy B+R (badania podstawowe – badania stosowane – prace rozwojowe);

– wprowadzenie różnorakich klasyfikacji instytucjonalnych (sektory finansowania, sektory wykonawcze) i funkcjonalnych (np. klasyfikacja dyscyplin);

– podział na sektory finansowania (rządowy i samorządowy, biznesu, organizacji prywatnych non-profit, zagranicy);

– podział na sektory wykonawcze (rządowy i samorządowy, biznesu, szkolnictwa wyższego, organizacji prywatnych non-profit);

– podział na dziedziny nauki i sektory gospodarki (wg Standard International Industrial Classification ISIC oraz klasyfikacji dziedzin nauki);

– pomiar personelu B+R wg dwóch różnych klasyfikacji ONZ, międzynarodowej standardowej klasyfikacji zawodów ISCO oraz międzynarodowej standardowej klasyfikacji wykształcenia ISCED;

– pomiar personelu zarówno w „osobach”, jak i w „ekwiwalentach czasu pracy” poświęconego rzeczywiście w ciągu roku na działalność B+R (a nie np. na działalność dydaktyczną lub administracyjną), a także wg wieku i płci;

– pomiar wydatków na B+R w podziale na nakłady wewnętrzne (intramural expenditures) oraz zewnętrzne (extramural expenditures); podział tych pierwszych na koszty bieżące i nakłady inwestycyjne.

Te główne rozwiązania są trwałym elementem Podręcznika . Ponieważ jednak „diabeł tkwi w szczegółach”, czyli w szczegółowych wyjaśnieniach i przykładach, stosowane zasady szybko okazywały się niejasne, niespójne, nieadekwatne lub niekompletne. To z kolei mobilizowało Grupę Ekspertów OECD do spraw Wskaźników Naukowo-Technicznych (NESTI) do przygotowania kolejnej edycji. Przygotowanie nowego wydania trwało zawsze długo – dwa lub trzy lata – gdyż wymagało pracy wielu grup problemowych oraz dyskusji na posiedzeniach plenarnych.

Ostatnio dobiegają prace nad opracowaniem kolejnej edycji. Od ostatniego wydania (2002) wiele się zmieniło:

– w instytucjach i praktykach badań naukowych (umiędzynarodowienie B+R, zarówno w biznesie, jak i w sektorze publicznym badań; wzrost znaczenia B+R w usługach oraz zachęt podatkowych na B+R),

– w statystyce (włączenie B+R do rachunków narodowych; nowe koncepcje statystyki B+R zawarte w Strategii Innowacji OECD),

– w gospodarce (globalizacja łańcucha wartości; zmiana funkcji B+R w przedsiębiorstwach – w coraz większej mierze B+R są ukierunkowane nie tylko na procesy i produkty, ale także na sferę nietechnologiczną),

– w działalności innowacyjnej („otwarta innowacja”),

– w OECD (nowi członkowie, nowe zadania – obsługa G-8 i G-20),

– w ekonomii (włączanie B+R do ekonomii „głównego nurtu”),

– w zastosowaniach zasad Frascati (nie tylko w statystyce i regulacjach rządowych, ale i w standardach – ISO, standardy księgowości).

Gdy Podręcznik i życie zaczęły się rozchodzić oraz gdy napływ nowych propozycji zmian przybrał masę krytyczną, w roku 2013 NESTI przystąpił do systematycznych prac nad jego rewizją. Ostateczna wersja Frascati Manual ma wyjść w II połowie 2015 roku.

Prace dobiegają końca. Czytelnika „Forum Akademickiego” zainteresują proponowane modyfikacje. Nie tylko ilustrują one ewolucję charakteru badań naukowych, ale także informują o zmianach, jakie czekają ramy ich uprawiania (strategie, rozporządzenia, standardy, sprawozdawczość statystyczna).

Podstawowe definicje

Wstępna wersja siódmej edycji zachowuje podstawową definicję „badań i prac rozwojowych”, ale ujmuje ją w innych słowach:

„Prace badawczo-rozwojowe (B+R) to twórcze i systematyczne prace podejmowane w celu zwiększenia zasobu wiedzy, w tym wiedzy o ludzkości, kulturze i społeczeństwie, a także dla opracowania nowych zastosowań dostępnej wiedzy”. Aby prace zostały uznane za „badawczo-rozwojowe”, muszą (przynajmniej w teorii) spełnić jednocześnie pięć kryteriów: być nowe i oryginalne (mieć za cel nowe ustalenia oraz być prowadzone na podstawie oryginalnych koncepcji lub ich nowej interpretacji), twórcze, niepewne (co do ostatecznego wyniku lub przynajmniej co do ilości czasu i środków potrzebnych do jego osiągnięcia), systematyczne (czyli nie ad hoc) oraz przenaszalne (swobodnie przekazywane lub komercjalizowane) i powtarzalne. Polska delegacja wniosła, aby kryterium oryginalności doprecyzować – chodzi o nowość pod takimi różnymi względami, jak: dane, tematy, pole badań, hipotezy, ustalenia, teorie, ramy koncepcyjne, modele, metody i techniki, aparatura, prototypy, oprogramowania.

Kolejne akapity Podręcznika zawierają jeszcze inne kryterium: aby uznać prace za B+R, muszą być one zaplanowane i oparte na budżecie (nawet wtedy, gdy są prowadzone przez indywidualnych badaczy) oraz być realizowane w ramach projektu. Kryterium to wyklucza prace naukowców-amatorów i naukowców-emerytów. W tym wypadku decyzja NESTI jest oparta na ogólnej zasadzie rachunków narodowych, aby – ze względu na trudności pomiaru – brać pod uwagę tylko te rodzaje aktywności, które przechodzą przez rynek (majsterkowanie nie wlicza się do PKB, zakup gotowego wyrobu zalicza się). Kryterium to – w teorii – wyklucza także wszelkie badania prowadzone nieformalnie oraz prace o charakterze rekonesansu, prowadzone pomiędzy realizacją projektów, a także prace poświęcone przygotowaniu propozycji projektów.

Kryterium nowości, podkreśla się we wstępnej wersji Podręcznika , powinno być dostosowane do różnych kontekstów. O ile stosunkowo łatwo stosować to kryterium na uniwersytetach i w publicznych instytutach badawczych, znacznie trudniej w biznesie, gdzie nowość projektów B+R powinno się oceniać w porównaniu z istniejącym zasobem wiedzy w danej branży. Działalność badawczo-rozwojowa polega na tworzeniu wiedzy stosowanej później np. w nowych produktach i procesach lub modelach biznesowych, ale nie na budowie tych nowych produktów, procesów i modeli.

Definicja i kryteria Podręcznika stawiają wyjątkowo wysokie wymagania pracom badawczo-rozwojowym. Niektóre kryteria mają charakter jakościowy i stopniowalny (nowość, twórczość, niepewność). Ocena, czy dane prace je spełniają, pozostawiona jest w teorii samym respondentom. W praktyce respondenci (najczęściej księgowi) uznają za B+R to, co jest finansowane z dotacji przeznaczonych na B+R, niezależnie od tego, czy są to prace rzeczywiście nowe i twórcze. Problem z oceną mają ci przedsiębiorcy, którzy finansują B+R, ale nie w ramach odrębnych komórek, tylko w związku z innymi funkcjami, np. kontrolą jakości, pomiarami, testowaniem lub walidacją.

Kolejne edycje Podręcznika zawierają opis rozróżnień badań podstawowych, stosowanych oraz prac rozwojowych, a także przykłady ułatwiające dokonanie oceny w granicznych przypadkach. Np. wg wstępnej wersji nowego Frascati w naukach społecznych rozwój nowych teorii ryzyka to badania podstawowe. Badania nad nowymi rodzajami instrumentów oszczędnościowych to badania stosowane. Prace rozwojowe to np. opracowanie nowej metody zarządzania funduszem inwestycyjnym (jeśli jest w tych pracach wystarczający element nowości). W naukach humanistycznych badania nieznanego dotąd języka w celu ustalenia jego struktury i gramatyki to badania podstawowe. Analiza zmian regionalnych w użyciu języka w celu określenia wpływu na jego rozwój zmiennych geograficznych i społecznych to badania stosowane. Co do prac rozwojowych, projekt nowej edycji Podręcznika twierdzi, że w naukach humanistycznych nie da się dla nich znaleźć przekonywującego przykładu. Z tym ostatnim twierdzeniem nie zgodziła się polska delegacja, wskazując, że np. przygotowanie wystaw w muzeach historii i muzeach sztuki to jak najbardziej „prace rozwojowe” i część B+R.

Sytuacje graniczne

Projekt Podręcznika mieści w sobie opis sytuacji granicznych pomiędzy B+R a innymi typami działalności, takimi jak: rozwój oprogramowania, edukacja i szkolenia, pokrewne działania naukowe i technologiczne, innowacje, demonstracje. Sytuacje graniczne opisuje wówczas, gdy do wytyczenia granic (B+R i nie-B+R) nie wystarczają omówione wcześniej podstawowe kryteria działalności badawczo-rozwojowej.

Trzeba tu mocno podkreślić, że – naszym zdaniem – agencje finansujące B+R, pamiętając stale o OECD-owskich definicjach badań i rozwoju, nie powinny zawsze i rygorystycznie wykluczać finansowania pokrewnych form działalności, gdyż z reguły od nich właśnie zależy siła i skala wpływu samego B+R.

Rozwój oprogramowania

Nowa wersja Podręcznika zaznacza ścisły związek B+R i budowy oprogramowania, a następnie podaje przykłady, gdy prace nad software’em powinno się zaliczać do B+R oraz takie, gdy powinno się je wykluczać. W definicjach B+R mieszczą się następujące prace:

– rozwój nowych systemów operacyjnych lub języków,

– projektowanie i wdrażanie nowych wyszukiwarek opartych na oryginalnych technologiach,

– starania w celu rozwiązania konfliktów w ramach sprzętu lub oprogramowania poprzez przebudowę systemu lub sieci,

– tworzenie nowych lub bardziej efektywnych algorytmów opartych na nowych technikach,

– tworzenie nowych i oryginalnych technik szyfrowania i zabezpieczeń.

Z B+R powinno się natomiast wyłączyć takie prace, jak:

– rozwój oprogramowania aplikacji biznesowych i systemu informacji z użyciem znanych metod i istniejących narzędzi programowych,

– dodawanie funkcji użytkownika do aplikacji,

– tworzenie stron internetowych lub oprogramowania za pomocą istniejących narzędzi.

Edukacja i szkolenia

Z powodu wzajemnych powiązań trudno precyzyjnie oddzielić badania naukowe i kształcenie. Projekt Podręcznika zaleca, aby działalność badawczą wykonywaną przez doktorantów oraz działalność nadzorczą ich wychowawców i promotorów wliczać do B+R sektora szkolnictwa wyższego nawet wówczas, gdy doktoranci nie otrzymują specjalnego wynagrodzenia. Podobnie w szpitalach uniwersyteckich kształcenie studentów medycyny, B+R oraz rutynowe i zaawansowane formy opieki medycznej są często ściśle ze sobą splecione. Podręcznik rekomenduje, aby rutynową opiekę medyczną wyłączać z B+R, ale tę nierutynową, zaawansowaną, włączać.

Pokrewne rodzaje działalności naukowo-technicznej

Instytucje naukowe, których główną misją jest B+R, uprawiają często pokrewne rodzaje działalności, takie jak np. informacja naukowa i techniczna, testowanie, kontrola jakości, analizy. O ile te pokrewne działania podejmowane są na rzecz B+R, powinno się zaliczać je do B+R, w przeciwnym wypadku wykluczać. Ale tę ogólną zasadę trudno stosować w poszczególnych przypadkach, dlatego projekt Podręcznika podaje przykłady z takich dziedzin, jak zbieranie danych ogólnego przeznaczenia, testowanie i standaryzacja, eksploracja kosmosu oraz górnictwo.

Działalność innowacyjna

Draft Frascati Manual zaleca, aby wykluczać działania, które, choć są częścią procesu innowacji, rzadko wiążą się z B+R, np. zgłoszenia patentowe i licencyjne, badania rynku, rozruch produkcji i przeprojektowanie procesu produkcyjnego. Niektóre działania, takie jak oprzyrządowanie, rozwój procesów, projektowanie i budowa prototypu, mogą zawierać istotne elementy B+R, przez co trudno określić dokładnie, co powinno lub nie powinno być określone jako B+R. Podręcznik omawia sytuacje graniczne w sytuacjach dotyczących prototypów,
instalacji pilotowych, wzornictwa przemysłowego, inżynierii i oprzyrządowania, produkcji próbnej, obsługi posprzedażnej i rozwiązywania problemów, patentowania i udzielania licencji, rutynowych testów, zbierania danych, rutynowej kontroli zgodności z publicznymi normami i przepisami oraz „demonstracji” (czyli „projektowania, budowy i eksploatacji prototypu technologii na skalę przemysłową w celu dostarczania informacji technicznej, ekonomicznej i środowiskowej dla przemysłowców, finansistów, regulatorów i decydentów”).

Kolejne „sytuacje graniczne” i zalecenia Podręcznika przedstawimy za miesiąc.