Stopniowo coraz większa część krajowych polityk naukowych i innowacyjnych jest projektowana, realizowana i oceniana w ramach prac organizacji ponadnarodowych (jak Unia Europejska) i międzynarodowych (jak OECD). Dla krajów członków Unii Europejskiej kluczową koncepcją polityczną, programem działania, narzędziem rozwijania współpracy politycznej i naukowej, a także ruchem społecznym środowiska naukowego optującym za rozwojem takiej współpracy jest Europejska Przestrzeń Badawcza (EPB). EPB składa się z różnych priorytetów i składników, takich jak swobodny obieg naukowców, wiedzy i technologii, koordynacja krajowych programów badawczych, współpraca transgraniczna w obszarze badań (np. inicjatywy wspólnego programowania), wspólna infrastruktura badawcza. Znaczenie polityczne EPB wzrosło z chwilą ogłoszenia „Strategii Europa 2020” i wchodzącej w jej skład inicjatywy „Unia innowacji” (por. Komunikat UE Wzmocnione partnerstwo w ramach europejskiej przestrzeni badawczej na rzecz doskonałości i wzrostu gospodarczego , 17.7.2012 r.). Istotny jest także fakt, że EPB ma swoje umocowanie w traktacie lizbońskim (art. 179).

Rok 2014 jest ważny dla EPB: Rada Europejska wezwała w swych konkluzjach (2011, 2012) do ukończenia budowy Europejskiej Przestrzeni Badawczej do 2014 r. Jest to apel o intensyfikację prac nad EPB, gdyż w praktyce budowanie EPB to proces ciągły, o horyzoncie, który – jak zawsze widnokrąg – przesuwa się, w miarę jak się do niego zbliża. EPB porównuje się do wspólnego rynku, który jest ustanowiony, ale cały czas trwają dyskusje i prace nad jego poszczególnymi elementami; tak samo ERA jest procesem, który dalej będzie kontynuowany.

Reformy EPB włączono do cyklu zarządzania w ramach Europejskiego Semestru po to, by krajowe polityki w zakresie badań kształtować w szerszym kontekście gospodarczym. Rada UE zwróciła się do państw członkowskich „o określenie, jakie krajowe reformy i działania są potrzebne dla urzeczywistnienia EPB w kontekście Unii innowacji – zgodnie z krajową specyfiką – i o przedstawienie tych reform i ich wdrożenia w sprawozdaniu na temat krajowych działań w zakresie EPB, a w stosownych przypadkach w Krajowych Programach Reform począwszy od europejskiego semestru 2013”.

Już w cyklu Europejskiego Semestru w 2013 r. kilka państw członkowskich włączyło do swoich Krajowych Programów Reform (KPR) specjalną część dotyczącą EPB lub pośrednio odniosło się do w KPR do EPB. Apel o włączania EPB do KPR wynikł z przekonania EU, że kraje członkowskie powinny wziąć na siebie większy ciężar w realizacji EPB, z pozostawieniem Komisjii roli koordynatora.

Wpisanie ERA do Europejskiego Semestru oznaczało konieczność jego konkretyzacji i operacjonalizacji, tak aby łatwiej było wyznaczać Unii i krajom członkowskim cele i zadania, wykonywać podjęte zobowiązania i monitorować ich realizację. Komunikat Komisji UE Wzmocnione partnerstwo w ramach europejskiej przestrzeni badawczej na rzecz doskonałości i wzrostu gospodarczego , COM(2012) 392 final określił zatem priorytety ERA oraz kluczowe działania, jakie należy podjąć dla ich osiągnięcia.

Priorytety i działania

Wpisanie ERA do Europejskiego Semestru oznaczało konieczność jego konkretyzacji i operacjonalizacji, tak aby łatwiej było wyznaczać Unii i krajom członkowskim cele i zadania, wykonywać podjęte zobowiązania i monitorować ich realizację. Cytowany Komunikat określił zatem priorytety ERA oraz kluczowe działania, jakie należy podjąć dla ich osiągnięcia (patrz tabela).

Sprecyzowanie priorytetów i kluczowych działań ERA umożliwiło zatem włączenie ich do Europejskiego Semestru.

Europejski Semestr

Semestr, ustanowiony w 2010, po raz pierwszy został zrealizowany w 2011 r. W ramach Europejskiego Semestru koordynuje się (szeroko rozumianą) politykę gospodarczą i fiskalną w UE. Semestr ma ściśle określony przebieg: najpierw do państw członkowskich kierowane są porady na szczeblu UE („wskazówki”), a następnie państwa te przedkładają do unijnej oceny swoje plany polityczne („Krajowe Programy Reform” oraz „Programy Stabilności i Programy Konwergencji”). Plany zostają ocenione, a państwa członkowskie otrzymują indywidualne zalecenia („zalecenia dla poszczególnych krajów”) co do swoich polityk budżetowych i planów reform.

Aby budowanie EPB przez kraje członkowskie przebiegało sprawnie, Komisja Europejska (komunikat Rady Konkurencyjności, COMPET, 11 grudnia 2012) postanowiła w ramach europejskiego semestru wprowadzić „mechanizm monitoringu EPB” (European Research Area Monitoring Mechanism, EMM). Mechanizm korzysta z informacji pochodzących z EUROSTATU, OECD, ERAWATCH, RIO (Research and Innovation Observatory) oraz z danych z corocznych badań ankietowych kierowanych zarówno do organizacji finansujących badania, jak i do instytucji naukowych. Najważniejszym efektem monitoringu jest ERA Progress Report, publikowany jesienią, po raz pierwszy w roku 2013. Jest i edycja 2014. W swej roli summariusza zmian zachodzących w EPB raport ten zastąpi ERA Communication Synthesis Report , sporządzany przez IPTS JRC.

Europejski Semestr (prawa część – I półrocze, lewa – drugie) – polityka naukowa i innowacyjna:

Elementy cyklu polityki

Spójrzmy bliżej na poszczególne elementy rocznego cyklu polityki naukowej i innowacyjnej w ramach Europejskiego Semestru.

ERAC, komitet doradczy ma zapewniać wkład informacyjno-analityczny dla Rady, Komisji i państw członkowskich w kwestiach badań naukowych i innowacji, istotnych dla rozwoju EPB. ERAC (Komitet Europejskiej Przestrzeni Badań i Innowacji – The European Research Area and Innovation Committee) jest najważniejszą grupą EPB. Pozostałe to: High Level Group for Joint Programming (GPC), Strategic Forum for International S&T Cooperation (SFIC), ERA Steering Group on Human Resources and Mobility (SGHRM), European Strategy Forum on Research Infrastructures (ESFRI).

ERAC korzysta z pomocy grup ad hoc oraz grup specjalnych (task force), np. Ad hoc Working Group on the European Semester and ERA Monitoring. Na czele ERAC stoi przewodniczący (jest nim z urzędu zastępca dyrektora generalnego Dyrekcji Badań i Innowacji) oraz wiceprzewodniczący (z wyboru członków ERAC), a także grupa sterująca, którą kieruje wiceprzewodniczący. Obecnie jest nim Polak, Krzysztof Gulda. Wśród swoich zadań ERAC opiniuje ERA Progress Report. ERAC zbiera się co najmniej 4 razy do roku.

COMPET (Rada ds. Konkurencyjności), jedna z dziesięciu rad branżowych Rady Unii Europejskiej, głównego organu UE, zajmuje się kwestiami związanymi z rynkiem wewnętrznym, przemysłem i badaniami. W zależności od punktów porządku obrad Rada może zapraszać ministrów gospodarki, badań lub innych. Zbiera się około pięć lub sześć razy w roku. COMPET m.in. odbiera i opiniuje ERA Progress Report .

Innovation Union Scoreboard (IUS) i Innovation Union Competitiveness Report (IUCR). IUS, wydawany od roku 2010, zastąpił The European Innovation Scoreboard (EIS), narzędzie monitoringu innowacyjności państw w ramach Strategii Lizbońskiej (2001-2009). IUCR jest wydawany co dwa lata, od roku 2011.

ERA Survey, badania ankietowe przeprowadzone po raz pierwszy w roku 2013, a ponownie w roku bieżącym, oparte na dwóch ankietach: ERA Survey of Research Funding Organisations oraz ERA Survey of Research Performing Organisations . Wyniki ERA Survey ogłasza się w ERA Progress Report .

Rada Europejska wskazuje Unii Europejskiej ogólny kierunek działań politycznych i wytycza jej ogólne priorytety.

Krajowy Program Reform (KPR) to dokument, który pokazuje, jak kraje członkowskie UE zamierzają odpowiadać na stojące przed nią wyzwania. Konstrukcja KPR zakłada korelację celów rozwojowych z priorytetami wyznaczonymi w „Strategii Europa 2020”, tj. m.in. rozwojem gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach. KPR są aktualizowane co roku, w Polsce przez Radę Ministrów.

Krajowe fiszki EPB (ERA Country fiches) – informacje dostarczane przez ministerstwa ds. nauki uporządkowane wg poszczególnych priorytetów i kluczowych działań EPB.

Raporty postępu EPB (ERA Progress Reports) oparte na badaniach ankietowych, a także danych DG RTD, Eurostatu, OECD, NSF oraz baz bibliometrycznych, uporządkowane wg poszczególnych priorytetów EPB. Po 2014 r. sprawozdania z postępów prac z realizacji ERA przedstawiane będą przez Komisję co dwa lata.

Zalecenia dla poszczególnych krajów (Country-specific recommendations) Rady Europejskiej (przygotowane przez Komisję) dotyczą także kwestii badań i innowacji.

Roczna analiza wzrostu gospodarczego (AGS). Dokument w formie Komunikatu Komisji Unii Europejskiej publikowany od roku 2011, uwzględnia sytuację gospodarczą i społeczną w Europie oraz określa ogólne priorytety polityczne dla całej UE na nadchodzący rok. AGS rozpoczyna nowy europejski semestr. Zawiera priorytety odnoszące się do nauki i innowacji. AGS na 2014 ustanawia m.in. jako priorytet „Przyspieszenie modernizacji krajowych systemów badawczych zgodnie z celami Europejskiej Przestrzeni Badawczej”.

Raporty postępu EPB

Zgodnie z harmonogramem Europejskiego Semestru we wrześniu br. opublikowano draft ERA Progress Reports . Główne wnioski napawają optymizmem:

• Państwa członkowskie coraz częściej wprowadzają instrumenty wspierające EPB, i uwzględniają je w swoich Krajowych Programach Reform;

• Inni interesariusze także stale wspierają program EPB;

• UE osadziła EPB w Europejskim Semestrze, co zapewnia znaczne środki finansowe na działania EPB i realizację celów EPB, takich jak otwarta rekrutacja badaczy, otwarty dostęp do publikacji i danych, równości płci (głównie w ramach Horyzontu 2020);

• Stworzono solidny mechanizm kontroli i monitoringu.

Ciekawsze są ustalenia dla poszczególnych krajów, oparte na krajowych fiszkach EPB i wynikach ERA Survey. Badania ankietowe w Polsce wypełniły cztery organizacje finansujące badania oraz 54 instytucje naukowe.

Raport wymaga szczegółowej analizy. Ciekawsze wnioski dotyczące Polski:

Wskaźnik powyżej średniej europejskiej:

– Udział nowo zatrudnionych kobiet w uczelniach.

Wskaźniki niższe niż średnia unijna:

– Udział w budżecie nauki środków na programy współpracy międzynarodowej,

– Udział doktorantów zagranicznych (bądź z, bądź też spoza UE),

– Udział kobiet w komitetach naukowych i panelach ewaluacyjnych,

– Udział publikacji naukowych finansowanych ze środków publicznych w otwartym dostępie,

– Udział biznesu w finansowaniu publicznego sektora badań,

– Liczba osób zatrudnionych w transferze technologii,

– Liczba badaczy zatrudnionych w biznesie,

– Aktywność instytucji naukowych świadczących usługi cyfrowe (usługi w chmurze, platformy współpracy badawczej itp.),

– Liczba instytucji naukowych zobowiązujących badaczy do przyjmowania numerów identyfikacji badawczej.

Mapa drogowa EPB

Na Radzie Konkurencyjności (COMPET) w lutym b.r. ministrowie ds. nauki postanowili do połowy 2015 opracować plan działania („mapę drogową”) EPB. Plan ma pomóc państwom członkowskim i stowarzyszonym w opracowaniu i realizacji ich polityk krajowych zgodnych z priorytetami i kluczowymi działaniami EPB. Mapa ma być kolejnym – po wyznaczeniu priorytetów i kluczowych działań – krokiem w stronę operacjonalizacji i stworzenia narzędzi planistycznych, analitycznych i zarządczych EPB, zarówno na szczeblu unijnym, jak i poszczególnych krajów. Ma ona umożliwić formułowanie i wdrażanie polityk EPB. Zadanie przygotowania mapy zlecono ERAC-owi. Tworzenie mapy polega przede wszystkim na analizowaniu uzgodnionych priorytetów i działań pod kątem ich spodziewanego wpływu na skuteczność i spójność (zmniejszenie fragmentacji) EPB, wzmocnienie doskonałości badań, poprawę trójkąta wiedzy (między badaniami, edukacją i biznesem), innowacyjność i wzrost gospodarczy, wreszcie na synergię z innymi działaniami UE.

W ramach prac nad „Mapą” poproszono kraje członkowskie (i stowarzyszone) o:

– szczegółowe oceny wybranych dwóch priorytetów i działań ERA. Nadesłane opinie, które będą zawarte w rozesłanym przez ERAC kwestionariuszu, mają być analizowane przez zespół rapporteurów;

– przygotowanie krajowych strategii EPB. Jak dotąd tylko jeden kraj, Niemcy, wywiązał się z tego zadania, sporządzając „Strategy of the Federal Government on the European Research Area (ERA) Guidelines and National Roadmap”. Niemiecka strategia – jak i większość obecnych dokumentów EPB – uwzględnia podział na priorytety i kluczowe akcje.

Draft mapy drogowej ma być omawiany w grudniu br. Ostateczna wersja – ogłoszona drukiem w pod koniec I połowy 2015.

Podsumowując, z biegiem lat EPB przeistoczyła się z bezcielesnej porywającej idei stworzenia kolejnego obszaru współpracy w ramach EU w skonkretyzowany aż do bólu mechanizm zarządczy, angażujący w cyklu rocznym w zharmonizowany sposób wiele zespołów statystyków, analityków i decydentów pracujących na wielu szczeblach – krajowych (ministerstwa, agencje, instytuty) i unijnych (DG R&I, ERAC, COMPET, Komisja Europejska, Rada Europejska). Jak w każdym cyklu polityki, zaczyna się od zbierania i przetwarzania informacji, a kończy na wnioskach, zaleceniach i decyzjach.

Czego jednak w tym mechanizmie brakuje, to włączenia do gry przedsiębiorców wprowadzających innowacje oparte na B+R.