Litewskie Centralne Archiwum Państwowe (Lietuvos centrinis valstybės archyvas) zbudowano przed laty na ugorach, w odległej od centrum starego Wilna dzielnicy Antokol, przy ulicy Oskara Miłosza. Dziś to już wielka naukowa enklawa; opodal oddano do użytku ultranowoczesną bibliotekę Uniwersytetu Wileńskiego i przenoszone są tam instytuty techniczne i fizyczne tej uczelni. Okazały i nowoczesny architektonicznie budynek Archiwum, do którego z miasta dojechać trzeba trolejbusem, kryje zaskakująco niefunkcjonalne wnętrza: małe i wąskie korytarze, niewielkie pomieszczenia czytelni i zupełny brak zaplecza socjalnego dla korzystających. A przecież zapuszczając się do archiwum z dalekiego centrum, gdzie są hotele, restauracje i „życie codzienne”, zostaje się tam na cały dzień, co na Litwie oznacza – do 16.30. Od dwu i pół roku zasób tego archiwum przeglądają członkowie międzynarodowego polsko-litewskiego zespołu realizującego 5-letni grant NPRH pt. „Hinc itur ad astra: Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919-1939 – monografia”. W kwietniu br. odbyło się na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Wileńskiego spotkanie ponad 20 członków zespołu. Czas na podsumowanie tego, co już zrobiono.

Uniwersytet

Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie został powołany dekretem Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego 28 sierpnia 1919 roku. Po wyparciu przez wojsko polskie bolszewików z Wilna stworzył on projekty federacyjne przyszłego państwa, w których powstanie uniwersytetu w Wilnie było jednym z priorytetów. 7 maja 1919 r. mianował prof. Ludwika Kolankowskiego na stanowisko pełnomocnika do spraw odbudowy Uniwersytetu Wileńskiego, a następnie powołał Komitet Wykonawczy Odbudowy Uniwersytetu pod przewodnictwem prof. Józefa Ziemackiego. Postać Kolankowskiego, którego Uniwersytetowi nie udało się zatrzymać w Wilnie na dłużej, zdaje się być tu kluczową. Lektura dokumentów z pierwszych miesięcy powoływania Almae Matris Vilnensis ukazuje jego niezwykłą determinację, a także ogromne przeszkody, na jakie napotykał w Wilnie i w Warszawie. 35 lat później z taką samą determinacją będzie tworzył „USB na wygnaniu”, tzn. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Komitet Wykonawczy USB, w skład którego weszli również profesorowie: Alfons Parczewski, Ferdynand Ruszczyc, Stanisław Władyczko, inżynierowie: Zygmunt Nagrodzki, Ludwik Wasilewski, Bolesław Stankiewicz, Bronisław hr. Umiastowski, Konrad Niedziałkowski, Jan Latwis, dr Ludwik Czarkowski i dr Władysław Zahorski, w porozumieniu z tymczasowym Senatem Akademickim, działającym w Wilnie od grudnia 1918 roku, rozpoczął niezbędne przygotowania do inauguracji roku akademickiego na uniwersytecie już w październiku 1919 roku. W czerwcu tego roku wystosowane zostało pismo skierowane do senatów uniwersytetów polskich z prośbą, by wsparły kadrę przyszłego Uniwersytetu Wileńskiego. Odpowiedzialność za zgromadzenie kadry naukowej nowej uczelni wzięło na siebie Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Uniwersytet miał być kontynuacją zamkniętego w roku 1832 Uniwersytetu Wileńskiego, nic zatem dziwnego, że pierwszymi organizatorami byli obywatele ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz absolwenci uczelni rosyjskich w Petersburgu, Kijowie, Moskwie, Dorpacie, Kazaniu i Charkowie. Kadrę odradzającej się uczelni wzmocnili także naukowcy z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, wśród których znalazł się m.in. profesor Michał Siedlecki – pierwszy rektor USB.

Mianowani w sierpniu 1919 roku członkowie senatu oraz dziekani Uniwersytetu Stefana Batorego (Universitas Batoreana Vilnensis), podjęli pracę pomimo niepewnej sytuacja na froncie polsko-bolszewickim, a także ogromnych zniszczeń wojennych w mieście, ciężkich warunków mieszkaniowych i trudności z aprowizacją. Warto zauważyć, że pomimo apelu o pomoc w roku 1919 obsadzono zaledwie 36 stanowisk profesorskich, z tego 17 tak zwanych zastępców profesora. Grupa pierwszych dziewięciu nauczycieli akademickich przybyła do Wilna z Warszawy 12 września 1919 roku. Znajdowali się w niej: Michał Siedlecki, ks. Bronisław Żongołłowicz, Jerzy S. Alexandrowicz, bracia Władysław i Wacław Dziewulscy, Stanisław Ptaszycki, Piotr Wiśniewski, Józef Patkowski i Jan Z. Wilczyński.

Archiwa z tego najwcześniejszego okresu tworzenia Uniwersytetu są niekompletne. Pod koniec pierwszego roku akademickiego działalność USB została przerwana na kilka miesięcy przez działania wojenne i zajęcie Wilna przez Armię Czerwoną. W początkach lipca część starszego personelu i mienia ewakuowano do Warszawy i Poznania, a pozostały majątek ruchomy i nieruchomy pozostawiono pod opieką Ludwika Abramowicza i Jerzego Alexandrowicza. Pracownicy i studenci zostali powołani do wojska polskiego. Wydaje się, że wydarzenia przeprowadzki i niepewność sytuacji politycznej zmusiły administrację USB do zniszczenia dokumentów personalnych. Jednak potwierdzić tego w źródłach nie sposób.

Po tzw. buncie Żeligowskiego (Želigovskio maištas) i zajęciu Wilna przez wojska polskie w październiku 1920 roku – 9 października rozpoczął się powrót personelu naukowo-dydaktycznego. Studenci wracali do nauki wolno, demobilizowani jeszcze w 1921 r. Drugi rok działalności uczelni zaczął się z opóźnieniem, od 30 listopada do 14 grudnia 1920 prowadzone były zapisy na studia; zajęcia rozpoczęły się już w połowie stycznia 1921 roku.

Odwieziono do Wilna insygnia władzy akademickiej: berło i łańcuch rektorski, wykonane z drzewa gruszkowego według projektu Ferdynanda Ruszczyca w 1919 r. Na nowo wykonano zaprojektowane przez Ruszczyca: godło, znaki graficzne, togi, birety i sztandary USB, nawiązujące do tradycji Uniwersytetu Wileńskiego z XIX wieku. Togę rektorską – nawiązującą do togi Piotra Skargi z końca XVI wieku. Wydziały uniwersyteckie otrzymały swoje symbole i insygnia w latach następnych. Insygnia były zazwyczaj darem instytucji spoza uniwersytetu. Kiedy w 1929 r. obchodzono jubileusz 350-lecia Uniwersytetu Wileńskiego i 10-lecia wskrzeszenia USB, wśród darów dla Uniwersytetu były m.in.: berło od Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierścień od Rządu RP, łańcuchy rektorskie od miasta Wilna i Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, a także ufundowany przez palestrę wileńską łańcuch dziekański dla Wydziału Prawa i Nauk Społecznych.

Uniwersytet Stefana Batorego zajmował dziesiątki budynków na terenie Wilna i w jego okolicach. Główny kompleks gmachów i instytucji naukowych, cała administracja, Wydział Teologiczny i Humanistyczny, a także Biblioteka mieściły się w budynkach dawnego Uniwersytetu Wileńskiego pomiędzy ulicami: Uniwersytecką, Świętojańską, Zamkową i Skopówką. Wydział Sztuk Pięknych znajdował się przy ul. Św. Anny, Wydział Prawa i Nauk Społecznych przy ul. Uniwersyteckiej i Wielkiej, Obserwatorium Astronomiczne, Wydział Lekarski i Wydział Rolniczy przy ul. Zakretowej, szpitale i klinki na Antokolu. Dom Akademicki na Górze Bouffałowej, Bursa Męska oraz Liceum im. Śniadeckich przy ul. Bakszta, Bursa Żeńska – ul. Augustiańska. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy przy ul. Zamkowej, Nowogródzkiej i Zakretowej. Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej miał siedzibę w budynku Państwowej Biblioteki im. Wróblewskich. Akademicki Ośrodek Zdrowia na Pohulance i przy ul. Wielkiej. Ośrodek wypoczynkowy był najpierw w Nowiczach (pow. święciański), a od czerwca 1930 roku w Legaciszkach na prawym brzegu rzeki Wilii, niedaleko Wilna. Oprócz tego pomniejsze budynki i pomieszczenia oraz mieszkania profesorskie rozrzucone były na terenie całego miasta, które sprawiedliwie rozdzielano między nowo przybyłych członków społeczności akademickiej, gdy tylko pustoszały wraz ze śmiercią poprzednich lokatorów lub ich wyjazdem z Wilna. W ogólnej biedzie Wilna, aż do końca lat 30., mieszkania były luksusem przydzielanym z rozwagą. O zwolnionym lokalu informowane były rady wydziałów, a powołana komisja decydowała, komu przydzielić mieszkanie. Dokumenty tego rodzaju znajdują się w niemal każdej teczce personalnej pracowników USB.

Życie akademickie

W latach 1919-1939 Uniwersytet Stefana Batorego miał trzynastu rektorów: Michała Siedleckiego, Wiktora E. Staniewicza, Alfonsa J. Parczewskiego, Władysława Dziewulskiego, Mariana Zdziechowskiego, Stanisława Pigonia, Czesława Falkowskiego, Aleksandra Januszkiewicza, Kazimierza Opoczyńskiego, Witolda C. Staniewicza, Władysława M. Jakowickiego, Aleksandra Wóycickiego i Stefana Ehrenkreutza. Do roku 1932 rektora, jednego prorektora i dziekanów wybierano na rok, później zdarzało się, że kadencja trwała dłużej. Senat stanowili rektor, prorektor, dziekani i prodziekani wydziałów. Trzy razy zdarzyło się, że rektorzy rezygnowali z urzędu; okoliczności tych rezygnacji zachowały się w archiwaliach. Najdramatyczniej wyglądało to w roku 1936. W listopadzie tego roku miały miejsce zamieszki antyżydowskie na USB, które zakończyły się tzw. blokadą domu akademickiego i zamknięciem uczelni. Rektor Jakowicki zrezygnował, mimo próśb Senatu, nie godząc się na dyktat organizacji narodowych. W styczniu 1937 r. W. Staniewicz przyjął godność rektora USB i doprowadził do wznowienia wykładów. W marcu tego roku zawieszono na uniwersytecie getto ławkowe.

W murach USB odbywały się krajowe i międzynarodowe kongresy, zjazdy, konferencje oraz spotkania naukowe i akademickie. Wśród najważniejszych wymienić trzeba IV i IX Zjazd Fizyków Polskich (1928 i 1938), VI Zjazd Historyków Polskich (1935), VI Zjazd Orientalistów Polskich (1937), I Ogólnopolski Zjazd Chemików (1938) czy Ogólnopolską Konferencję Astrofizyków (1939). Uniwersytet utrzymywał międzynarodowe kontakty naukowe z całym światem akademickim, biorąc udział w kongresach i zjazdach, a także poprzez wyjazdy i staże naukowe pracowników. Np. w roku akademickim 1937/38 rektor USB ks. prof. Aleksander Wóycicki wygłosił referat Wolność związków zawodowych w Polsce na Kongresie Międzynarodowego Związku Postępu Społecznego w Paryżu, a pracownicy wzięli udział w kongresach w Rzymie, Kairze, Bagdadzie, Strasburgu, Amsterdamie, Berlinie, Zurichu i Oxfordzie. Z drugiej strony wydziały, za zgodą ministerstwa, zapraszały do Wilna na wykłady najwybitniejszych naukowców z Europy. Rzadko się zdarzało, by ministerstwo nie wyraziło zgody, argumentując zazwyczaj odmowę przyczynami finansowymi.

Działalność wydawniczą prowadziły: rektorat i zakłady naukowe, studenckie koła naukowe i stowarzyszenia akademickie. Ukazywały się czasopisma i serie wydawnicze: „Rocznik USB”, „Rocznik Prawniczy Wileński”, „Kwartalnik Teologiczny”, „Biuletyn Obserwatorium Astronomicznego”, „Studia Teologiczne” oraz pisma studenckie „Hipogryf”, „Alma Mater Vilnensis”, „Włóczęga”, „Nasza Forma” i inne. Wydawana była także Biblioteka Prac Polonistycznych i Biblioteka Biologiczna. Studenckie pomoce naukowe i skrypty powielane były siłami Bratniej Pomocy i kół naukowych. Książki i czasopisma uniwersyteckie drukowane były przede wszystkim w oficynie Józefa Zawadzkiego przy ul. Św. Anny 3. W latach 1919-1939 pracownicy USB ogłosili ok. 7500 publikacji w języku polskim i obcych. Ogromna większość tych publikacji dostępna jest dziś w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej.

W październiku 1919 roku działało sześć wydziałów: humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, matematyczno-przyrodniczy, lekarski i sztuk pięknych. W 1938 roku utworzono Wydział Rolniczy. Uczelnia funkcjonowała według postanowień „Statutu Tymczasowego”, nadanego 11 października 1919 roku, który utrwalał niezwykłą na polskim gruncie organizację uniwersytetu. Nowatorskim rozwiązaniem było rozbicie tradycyjnego wydziału filozoficznego na humanistyczny i matematyczno-przyrodniczy oraz połączenie nauk społecznych z wydziałem prawa. Akta działalności wydziałów zachowały się niemal kompletne. Ponadto kopie wszystkich najważniejszych dokumentów znalazły się w aktach władz rektorskich i senatu. Akta personalne, te z wydziałów i te z rektoratu, różnią się jednak. Historyk musi zajrzeć do obu. W latach 1919-1939 liczba profesorów i pracowników pomocniczych z 36 na początku zwiększyła się do 245. Z wyjątkiem lektoratów języków litewskiego i białoruskiego, na wszystkich wydziałach zawsze była pełna obsada. Na USB działał Klub Profesorski oraz liczne stowarzyszenia i związki naukowe. Uniwersytet organizował także wydarzenia związane z rocznicami własnej historii i dziejami absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, uroczyste pogrzeby, koncerty akademickie, wystawy, akademie i posiedzenia Senatu.

20 listopada 1919 roku otwarta została Biblioteka Uniwersytecka. Prócz biblioteki na USB działały samodzielne instytuty i stacje badawcze oraz fundacje. W roku 1920 uczelnia wzbogaciła się o Ogród Botaniczny. W 1925 roku powstało przy Wydziale Humanistycznym Muzeum Etnograficzne, którym kierowała m.in. Cezaria Ehrenkreutzowa. Siedziba muzeum znajdowała się przy ul. Zamkowej 11. W czerwcu 1931 roku otwarto przy ul. Zakretowej 23 Muzeum Przyrodnicze, działające pod dyrekcją Jana Prüffera. Obserwatorium Astronomiczne, założone i kierowane od 1919 roku przez Władysława Dziewulskiego, w roku 1921 otrzymało drewniany pawilon przy ul. Zakretowej 15, a do 1936 szereg budynków przy ul. Zakretowej 23a. Po roku 1936 podjęto starania o utworzenie przy USB Muzeum Pamiątek po Marszałku Józefie Piłsudskim, które miało się mieścić w gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej. Uczelnia posiadała też kliniki w szpitalach miejskich i wojskowym na Antokolu oraz folwark Zakret, na którym realizowano praktykę studiów rolniczych. W 1938 roku, z inicjatywy Wydziałów Humanistycznego i Matematyczno-Przyrodniczego, powstało Liceum im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, w celu „należytego przygotowania młodzieży do studiów uniwersyteckich”.

Studenci i korporacje

Uniwersytet był uczelnią wielonarodowościową, o dużym procencie studentów narodowości żydowskiej. W roku akademickim 1919/20 w Wilnie studiowało 547 osób (472 Polaków, 53 Żydów, 6 Litwinów, 5 Białorusinów, 2 Niemców, 6 Rosjan i 3 innych narodowości). Jednak już w końcu lat 20. studentów było 3100 i do końca istnienia uniwersytetu liczba ta ulegała zmianie tylko w niewielkim stopniu. Stawiało to USB w rzędzie największych szkół II Rzeczypospolitej, obok uniwersytetów w Krakowie, Warszawie, Lwowie oraz Politechniki Warszawskiej. Studenci posiadali własny samorząd, tworzyli związki korporacyjne, stowarzyszenia krajoznawcze, kluby i partie. Mieli do dyspozycji własne domy studenckie, zakłady lekarskie i związki sportowe. W roku 1939 uczelnia liczyła 3110 studentów (w tym 417 Żydów, 212 Rosjan, 94 Białorusinów, 85 Litwinów, 28 Ukraińców, 13 Niemców i trzy inne). W latach 1919-1939 na USB immatrykulowano 14 044 studentów, którym wydano 4619 dyplomów magisterskich, uzyskano 778 stopni doktorskich. Jednym z zadań projektu grantowego jest odnalezienie i spisanie nazwisk wszystkich studentów USB.

Życie organizacyjne młodzieży akademickiej grupowało się w stowarzyszeniach pomocowych, organizacjach politycznych, kołach naukowych, związkach i korporacjach akademickich. W listopadzie 1923 roku powołano na uniwersytecie Zrzeszenie Kół Naukowych. W końcu lat 30. na uczelni działało 70 stowarzyszeń akademickich, wśród których największymi były: Stowarzyszenie Bratniej Pomocy USB i Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów USB. W latach 1919-1939 na Uniwersytecie Stefana Batorego funkcjonowało w sumie 107 organizacji akademickich. Studenci pochodzący z różnych części Rzeczypospolitej zakładali koła regionalne. Najliczniejszymi stowarzyszeniami były jednak konwenty i korporacje akademickie. Na USB działało 12 tego rodzaju organizacji. Zachowały się archiwa większości tych organizacji.

Uniwersytet stanowił centrum życia naukowego, kulturotwórczego i artystycznego polskiej Litwy, ale był też zaczynem powstawania związków, towarzystw artystycznych i naukowych w Wilnie. Życie akademickie toczyło się w murach uczelni i poza nią. Od roku 1919 USB organizował wykłady otwarte dla mieszkańców miasta, a także specjalne audycje radiowe. Wileńskie uroczystości religijne i państwowe odbywały się z udziałem władz rektorskich, senatu, kadry naukowej i studentów. Wiele wydarzeń uniwersyteckich odbywało się w też budynkach miasta. Pracownicy uczelni byli członkami Rady Miasta i wielu wileńskich organizacji i stowarzyszeń, np. Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego itp.

Wkrótce po 17 września 1939 roku Wilno zostało zajęte przez wojska sowieckie, a w końcu października przyłączone do Republiki Litewskiej, której władze pozwoliły działać USB do połowy grudnia. Wyznaczono litewskiego zarządcę USB – prof. Ignasa Končiusa. Przyspieszono sesje egzaminacyjne, a studenci kończący studia otrzymali polskie dyplomy. 15 grudnia odbyło się uroczyste nabożeństwo w kościele akademickim św. Jana, które zakończyło działalność uczelni. W latach 1940-1944 Uniwersytet Stefana Batorego działał w podziemiu. Obradował Senat, zorganizowano pomoc koleżeńską dla pracowników i ich rodzin, profesorowie nauczali tajnie, odbywano egzaminy. „Podziemnym” rektorem USB był Stefan Ehrenkreutz, wybrany na ten urząd w czerwcu 1939 roku. Część kadry naukowej znalazła oficjalne zatrudnienie w litewskich instytucjach. Działalność podziemną kontynuowały wydziały: humanistyczny, teologiczny, prawniczy, matematyczno-przyrodniczy i lekarski. Zajęcia odbywały się w różnych mieszkaniach, położonych najczęściej na przedmieściach.

W latach wojny wielu profesorów USB zmarło lub upuściło Wilno. Aresztowania i zsyłki, emigracja i wojenna tułaczka spowodowały uszczuplenie kadry naukowej. Także studentom nie było dane wrócić do dawnych budynków i rozpocząć zajęcia po zakończeniu wojny. Wilno znalazło się w granicach Związku Sowieckiego. Kilku profesorów i docentów dawnego Uniwersytetu zostało po 1945 roku na obczyźnie: w Londynie powstało stowarzyszenie uniwersyteckie pn. Społeczność Akademicka USB, które wydawało czasopismo „Alma Mater Vilnensis”. Pierwszym rektorem Społeczności był prof. Stanisław Kościałkowski.

Znakomita większość ocalałej kadry naukowej, administracja i studenci repatriowani zostali do Torunia, gdzie powstawał nowy uniwersytet. Pierwszym rektorem UMK został twórca USB – prof. Ludwik Kolankowski.

Pamięć i dokumenty

Archiwum USB, co napisano we wstępie, zachowało się niemal w całości. Posiada kompletne inwentarze książkowe w języku polskim, spisane najpewniej w roku 1939, choć dziś trudno czytelne i w kserokopiach dostępne w czytelni archiwum. Niewielki fragment tych inwentarzy został zeskanowany i dostępny jest na komputerach w tejże czytelni, ale nie w Internecie. I chociaż strona Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego jest po litewsku i po angielsku, wszelkie dokumenty i ich opisy (uwagi i odsyłacze) już wyłącznie po litewsku. Z każdym rokiem materiałów opracowanych i udostępnianych tylko w formie cyfrowej przybywa, jednak bariera językowa powoduje, że dla ogromnej większości badaczy z Polski stają się one niedostępne. W roku 2013 powstał projekt grantowy zakładający „uporządkowanie i opracowanie archiwum Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; opracowanie inwentarza archiwalnego archiwum USB w językach polskim, litewskim i angielskim; stworzenie warunków do digitalizacji całego zespołu archiwalnego i prezentacji w Internecie w kolejnym projekcie”. Miało to zlikwidować bariery uniemożliwiające rozwój polsko-litewskich badań nad dziejami nauki w Wielkim Księstwie Litewskim i Wilnie od końca XIX do połowy XX wieku, opartych na transparentnym dostępie do wiedzy historycznej. Nie ulega wątpliwości, że warunkiem rozwoju nowoczesnych badań naukowych jest nieograniczony dostęp do źródeł i literatury. Warunkiem rozbudzenia zainteresowania studiami nad wspólnym polsko-litewskim dziedzictwem naukowym w XX wieku jest uporządkowanie i opracowanie archiwum USB, opracowanie inwentarzy oraz digitalizacja ochronna całości. Prace archiwalne miały pozwolić ponadto – co ma pierwszorzędne znaczenie, gdy weźmiemy pod uwagę, że archiwum USB stanowi część polskiego dziedzictwa kulturowego – uratować od fizycznego zniszczenia bezcenny dla historii nauki i kultury polskiej, ogromny zespół dokumentów, w tym autografów najwybitniejszych postaci polskiej nauki, kultury i życia społeczno-politycznego XX wieku. Niestety, Ministerstwo Nauki uznało, że projekt nie ma znaczenia. NPRH odrzucił jego celowość. Najprawdopodobniej zrobią to sami Litwini i po litewsku.

Projekt wcześniejszy, „Hinc itur ad astra”, realizowany jest niezależnie od tego, czy dostęp do archiwów będzie reglamentowany. Udało się już skopiować część akt, inne przejrzeć i zanalizować. Najważniejszym zadaniem jest, jak to zostało zapisane w projekcie, „przywrócenie pamięci o ludziach i ich dokonaniach”. Cele idealistyczne, konfrontowane z trudną rzeczywistością polityczną stosunków polsko-litewskich, realizowane są z trudnością, ale pragmatyzm i doświadczenie wielu wcześniejszych projektów, każą wierzyć, że ten projekt jeszcze zakończy się sukcesem.