IDEAS – i co dalej?

 

Myśli kto, że grant ERC

To okazja nie dla niego,

Temu „Egzotyczny tercet”

Będzie grał do dnia sądnego.

Tym, niekanonicznym co prawda, moskalikiem zaczynam ostatnio spotkania z naukowcami, mając nadzieję zachęcić ich do składania wniosków o granty European Research Council. O co chodzi?

Siedem lat trwał Program IDEAS (jeden z filarów 7. Programu Ramowego), zarządzany przez Europejską Radę do spraw Badań Naukowych, dysponujący budżetem 7,5 mld euro, finansujący badania pionierskie. Granty ERBN (lub ERC – European Research Council) szybko stały się znane i cenione zarówno przez naukowców, jak i przez czołowe europejskie instytucje badawcze. Zainteresowanie nimi było ogromne i – mimo stosunkowo niskiego wskaźnika sukcesu oscylującego pomiędzy 8,4% a 15,9% – nie tylko nie spadało, ale wciąż rosło, co na koniec skłoniło ERC do zastosowania dość drastycznych narzędzi ograniczających napływ wniosków. W ciągu 7 lat naukowcy z całego świata nadesłali ponad 44 tys. wniosków, a po ich ocenie eksperci wybrali do finansowania ponad 4,5 tys. projektów.

Nieproporcjonalnie nikły udział

Jaki udział w tym przedsięwzięciu mają polscy uczeni? Niestety, gorzej niż mizerny: 14 projektów realizowanych w Polsce (0,3%) i 14 w innych krajach. Opisałem ten stan rzeczy w FA nr 10/2011, pytając: Dlaczego nie zaiskrzyło? Po upływie 3 lat i zakończeniu Programu IDEAS, pytanie jest nadal aktualne. Wniosków z Polski spływało bardzo niewiele. Nie zaiskrzyło przez całe 7 lat i jeśli nie zastosuje się środków – najlepiej mechanizmów – zaradczych, problem sam nie zniknie, a pojedyncze iskierki nie wzniecą tak pożądanego płomienia.

Na czym problem polega? Czy nie popadam w przesadę i nie nadużywam dramatyzmu językowego? Oto suche fakty. Na 13 konkursów dla naukowców początkujących i doświadczonych (Starting Grants, Consolidator Grants, Advanced Grants) nadesłano z Polski około 700 wniosków (dane z różnych źródeł nieco się różnią), przewidzianych do realizacji w polskiej instytucji naukowej. Jak to wyglądało w przypadku innych krajów? Do porównania wybrałem dwa kraje z grupy „nowych państw członkowskich” – Czechy i Węgry, dwa średniej wielkości kraje „starej piętnastki” – Austrię i Irlandię, kraj zbliżony wielkością do Polski – Hiszpanię oraz kraj o silnym potencjalne naukowym – Holandię (Tabela I poniżej).

Liczby mówią same za siebie. Naukowcy z Hiszpanii złożyli średnio 5-krotnie więcej wniosków, natomiast w niektórych konkursach liczba wniosków była 10-krotnie, a nawet 15-krotnie większa (np. AdG-2012, CoG-2013). Z kolei liczba wniosków z Polski niewiele odbiega od liczby wniosków z Austrii i Węgier – krajów o wiele mniejszych.

Oczywiście, nie o ilość tu chodzi, a o naukową jakość wniosków i ich końcowy sukces. Liczbę projektów realizowanych w wymienionych wyżej krajach pokazuje Tabela II. Jak widać, sukces Hiszpanii jest wyraźnie niższy (5,8%) niż np. Holandii (12,8%), z której spłynęło mniej wniosków, ale i tak godny pozazdroszczenia w porównaniu z 2-procentowym sukcesem Polski. Warte uwagi są wyniki Austrii i Węgier, krajów znacznie od naszego mniejszych, lecz ze znacznie większą liczbą finansowanych projektów i sukcesem – odpowiednio: 10,6% i 7,2%.

Nie ma więc wątpliwości – udział Polski (tylko 14 projektów) jest nieproporcjonalnie nikły. Nieproporcjonalnie, bo przecież nie sposób sobie wyobrazić, że nie ma w Polsce choćby 100 uczonych na światowym poziomie, którzy są w stanie napisać świetne wnioski. Z pewnością jest ich znacznie więcej. Tylko nie byli i nie są zainteresowani grantami ERC, w odróżnieniu od swych kolegów z większości krajów Unii.

Ciekawe byłoby poznać przyczyny tego zjawiska; z pewnością jest ich wiele i myślę, że zbiorczo zostały opisane w dziesiątkach artykułów publikowanych w różnych mediach, nierzadko w FA.

Element strategii

Czy granty ERC w równej mierze przyciągały uwagę młodych naukowców, jak i tych z dłuższym stażem? Polskie wnioski autorstwa młodych naukowców stanowiły 64,4%. To nieco mniej niż w przypadku Węgier (76,1%), Hiszpanii (72,5%) czy Holandii (74,8%) i trudno orzec, czy różnica ta jest znacząca i czy na pewno odzwierciedla mniejszą determinację polskich młodych doktorów albo ich obawę co do rzeczywistej samodzielności i niezależności, będącej wymogiem w przypadku grantów ERC.

Niezależnie od przyczyn sytuacja jest poważna: MNiSW uznało, że problem istnieje, ma wymiar polityczny, odnosi się do całego Programu Horyzont 2020, a małe zainteresowanie grantami ERC to jedynie przykład najbardziej wyrazisty. Wyrazem zaniepokojenia stał się ogłoszony w czerwcu 2014 r. „Pakt dla Horyzontu 2020”, w którym znaczenie grantów ERC zostało szczególnie podkreślone.

Do tej pory polskie sukcesy z grantami ERC były dziełem pojedynczych entuzjastów, wyjątkowo tylko wspieranych przez instytucje. Tymczasem dopóki zdobycie grantu nie będzie leżało w interesie instytutu czy uczelni, dopóty trudno się spodziewać radykalnej zmiany. To instytucjom musi zależeć na grantach ERC, a naukowcy powinni czuć wsparcie z ich strony i mieć przekonanie, że grant to nie jest kwestia ich indywidualnych starań, lecz element strategii instytucji badawczej. O tym właśnie „Pakt” mówi expressis verbis.

Na drodze do tego ideału jest z kogo brać przykład. Największe potęgi naukowe – CNRS, uniwersytety Oxford i Cambridge, Max Planck Society – mają ponad 100 projektów ERC: każda z nich ponad 10-krotnie więcej niż cały nasz kraj. Można więc naśladować najlepszych, niezależnie od tego, jak wielki dzieli nas od nich dystans. Każda z tych uczelni zainwestowała w zatrudnienie kilkudziesięciu osób wyspecjalizowanych w doradzaniu jak przygotować doskonały wniosek, jak przedstawić go w czasie interview (obowiązkowego w drugim etapie oceny), jak zaprezentować swój dorobek i życiorys, by znaleźć się w czołówce najwyżej ocenionych. Słowo „inwestycja” należy traktować całkowicie dosłownie. Naukowa wartość projektów ERC ma znaczenie pierwszorzędne, ale warto też pamiętać o finansowym wymiarze: można szacować, że wartość ok. 130 projektów ERC realizowanych w University of Cambridge zbliża się do 200 mln euro, czyli niemal połowy kwoty stanowiącej wartość całego polskiego udziału finansowego w 7. Programie Ramowym (ok. 430 mln euro). Granty ERC są bardzo kosztowne i warto inwestować w ich pozyskanie.

Te 14 grantów realizowanych w Polsce przysporzyło nam ok. 19 mln euro, czyli ok. 4% z 430 mln euro stanowiących łączną wartość polskiego udziału we wszystkich projektach 7. Programu Ramowego. Wyobraźmy sobie, że udałoby się uzyskać nie 100, ale choćby 50 grantów. Zakładając tę samą średnią wartość grantu równą 1,4 mln euro, uzyskalibyśmy 70 mln euro, a granty ERC stanowiłyby pierwszą pozycję (16%) wśród wszystkich projektów 7PR. Nie chodzi mi o gdybanie ani o czysty eksperyment myślowy. Rzecz w tym, by sytuacja z 7PR nie powtórzyła się w Horyzoncie 2020, tym bardziej, że budżet ERC wzrósł do ok. 13 mld euro. Marzenie o 100 grantach w ciągu kolejnych 7 lat powinno stać się realistyczne.

Wiesław Studencki

	StG-2007	AdG-2008	AdG-2009	StG-2009	AdG-2010	StG-2010	AdG-2011	StG-2011	AdG-2012	StG-2012	AdG-2013	StG-2013	CoG-2013	Łącznie
Austria	148	35	37	43	24	64	27	89	37	89	42	78	83	796
Czechy	80	25	9	31	9	20	13	21	21	47	13	30	27	346
Hiszpania	543	98	93	208	126	222	141	341	216	453	291	344	431	3 507
Węgry	157	25	18	31	19	41	14	39	16	21	24	30	50	485
Irlandia	127	12	16	17	48	67	30	58	22	61	19	36	59	572
Holandia	525	98	80	114	101	161	118	277	122	338	135	263	261	2 593
Polska	193	71	22	34	29	30	72	70	20	53	35	42	28	699

	StG-2007	AdG-2008	AdG-2009	StG-2009	AdG-2010	StG-2010	AdG-2011	StG-2011	AdG-2012	StG-2012	AdG-2013	StG-2013	CoG-2013	Łącznie
Austria	2	8	6	3	6	11	7	13	3	9	5	8	4	85
Czechy	1	1	0	2	1	2	0	1	1	0	1	1	1	12
Hiszpania	14	7	9	16	13	20	15	25	15	28	13	11	18	204
Węgry	4	3	1	3	4	5	3	3	2	2	1	2	2	35
Irlandia	1	0	1	2	3	4	2	6	2	4	0	2	2	29
Holandia	19	18	15	16	16	24	20	47	27	49	29	25	27	332
Polska	1	1	1	2	0	3	1	2	0	2	0	1	0	14