Zakończyły się już ostatnie konkursy 7. Programu Ramowego UE w dziedzinie badań, rozwoju technologicznego i demonstracji. Można pokusić się o jego wstępne podsumowanie. Szereg raportów wskazuje na wyraźne postępy w budowie silnej pozycji polskiej nauki w UE. Pomimo to panuje powszechne przekonanie, że Polska nie w pełni wykorzystała szansę uczestnictwa w 7.PR i wyniki są słabe. Czy tak jest rzeczywiście?

Generalna statystyka – wszystkie kraje uczestniczące

Na podstawie danych udostępnionych przez Komisję Europejską w bazie e-Corda (wydanie 16.0, 01.03.2014) można stwierdzić, że Polska znalazła się w grupie krajów najaktywniejszych. Uzyskaliśmy bezpośrednio ok. 430 mln euro dotacji, a uczestniczymy w projektach wartych 11,7 mld euro. Mamy 229 projektów koordynowanych przez Polaków. Gdy uwzględnimy wszystkie 177 krajów uczestniczących w projektach 7.PR, jesteśmy na 13-15. miejscu, w jednej grupie z krajami, które wydają na badania trzykrotnie więcej niż Polska (2,8 mld euro), np. Belgia 7,6 mld euro, Szwecja 13,1 mld euro, Austria 8,3 mld, Finlandia 7,2 mld, Dania 7,4 mld, Szwajcaria 10,3 mld, Norwegia 5,9 mld, Izrael 8,8 mld euro.

Generalna statystyka – kraje członkowskie UE28

Według przedstawionych przez Komisję Europejską danych, w dotychczasowych 478 konkursach uczestniczyło (złożyło aplikacje samodzielnie lub w ramach konsorcjum międzynarodowego) 12 789 zespołów z Polski, na 565 429 zespołów z wszystkich państw członkowskich (udział PL: 2,26%). Łączne dofinansowanie wnioskowane przez ww. polskie zespoły wyniosło 4 287 586 125 euro, przy czym całkowite finansowanie wnioskowane przez wszystkie europejskie zespoły wynosiło 258 467 011 962 euro (PL: 1,66%). Po ocenie wniosków do realizacji przyjęto 1671 projektów, w których uczestniczyło 2147 zespołów z Polski na 128 825 wszystkich uczestników (PL: 1,90%).

Polska znajduje się na 11. miejscu wśród państw członkowskich pod względem liczby złożonych wniosków projektowych i na 13. miejscu w liczbie dofinansowanych projektów. Natomiast pod względem liczby zespołów Polska zajmuje 13. miejsce w złożonych wnioskach i na 14. w dofinansowanych projektach.

Polska odnotowała wskaźnik sukcesu na poziomie 16,79% (liczba wniosków z sukcesem w stosunku do wszystkich złożonych) w odniesieniu do przyjętych do finansowania aplikacji oraz 9,98% w odniesieniu do przyznanego finansowania. Średnie wskaźniki sukcesu dla wszystkich państw członkowskich to odpowiednio 18,69% dla liczby podmiotów i 12,53% dla przyznanego dofinansowania. Prezentowane dane dotyczą porównania Polski na tle państw członkowskich, a nie na tle wszystkich 212 państw uczestniczących w 7.PR.

Dofinansowanie projektów

Koordynacja projektów

Polskie zespoły złożyły 2498 wniosków o koordynację projektów w 7.PR, z czego dofinansowanie uzyskało 229 projektów (108 w Akcjach Marii Curie) z dofinansowaniem 122,5 mln euro. Plasuje to nas na 14-15. pozycji.

Trzy polskie organizacje podjęły się koordynacji projektów, których budżety znacznie przekraczały średnią europejską. Są to: Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów PIAP (19,5 mln euro), Akademia Górniczo-Hutnicza (14,8 mln euro) oraz MOSTOSTAL Warszawa SA (11,8 mln euro). Pozostałe projekty z polskim uczestnictwem najczęściej koordynowane były przez zespoły z państw UE15, w tym w szczególności przez Niemcy, Wielką Brytanię i Włochy.

Uczestnictwo względem GERD

Przy kluczowym kryterium wyboru projektów w 7.PR, jakim jest doskonałość (excellence), możliwości uczestnictwa w 7.PR i uzyskiwania środków finansowych są proporcjonalne do potencjału badawczego kraju i środków prywatnych i publicznych przeznaczanych na badania i rozwój technologii określanych wartością GERD (Gross Expenditure on Research and Development). Wyniki w 7.PR są silnie skorelowane z poziomem GERD (współczynnik korelacji wynosi 0,9) i stąd oczekiwany poziom uczestnictwa określony polskimi wydatkami na B+R (GERD) odniesionymi do wydatków w całej UE27 (GERD PL/GERD UE27 = 1,0%) wskazuje dla nas 14. miejsce w UE27, co pokrywa się z wynikami (12-14. miejsce).

Na Rys. 1 przedstawiono zestawienie udziału krajów EU w średniej nakładów przeznaczonych na B+R (GERD) w latach 2007-2012 oraz udziału w uzyskanym dofinansowaniu w 7.PR. Dane uwzględniają uczestników 478 konkursów, którzy podpisali umowy grantowe z KE. Przy takim porównaniu udział Polski w finansowaniu projektów jest wyższy od średniego udziału w GERD UE.

Uczestnictwo na tle potencjału innowacyjnego

Analizę wyników w 7. Programie Ramowym można prowadzić poprzez pryzmat naszego potencjału badawczego i innowacyjnego określonego wskaźnikiem innowacyjności Innovation Union Scoreboard (IUS). W najnowszym Innovation Union Scoreboard 2014 Polska znalazła się ponownie na 25. pozycji w UE28. Na tym tle Polska odnotowała relatywnie wysoki udział w 7.PR. Biorąc pod uwagę, że większość kategorii szczegółowych (wydatki na badania, liczba naukowców, patenty) ma bezpośredni związek z uczestnictwem w programie ramowym, to uzyskanie 11-15. miejsca w rankingu 7.PR jest olbrzymim sukcesem (zob. Tabela 1).

Tabela 1. Porównanie miejsc Polski w systemie innowacyjnym UE z wynikami w 7.PR

W przygotowanym w 2013 roku przez Komisję Europejską raporcie Research and Innovation performance in Poland – Country Profile 2013 Polska jest określana jako kraj mało innowacyjny. W wielu kluczowych wskaźnikach uzyskujemy poniżej 20% średniej UE27 (np. patenty, zagraniczni studenci). Jedynym praktycznie obszarem, w którym Polska pozytywnie się wyróżnia, jest uczestnictwo w 7.PR (w przeliczeniu na 1000 euro GERD), gdzie Polska uzyskała 110% średniej UE27.

Największe sukcesy

REGPOT

Największym sukcesem w 7.PR było zdobycie 2. miejsca w UE27 w konkursie Research Potential REGPOT, w którym uzyskaliśmy 21 projektów o łącznym budżecie 67 mln euro (1. miejsce). Jest to konsekwencją aktywnych działań w poprzednich programach ramowych zmierzających do budowy w Polsce Centrów Doskonałości (5.PR) i Centrów Transfer of Knowledge (6.PR).

Obszary tematyczne

Polska należy do grupy krajów, które w bardzo równomierny sposób uczestniczyły we wszystkich obszarach tematycznych i podprogramach 7.PR. Rys. 2 pokazuje, że w większości obszarów ulokowaliśmy się na 9-15. miejscu pod względem uczestnictwa, a na 9-16. pod względem dofinansowania. Na wyróżnienie zasługują wyniki w obszarze dużej infrastruktury (INFRA), badań społeczno-humanistycznych (SSH), transportu (TPT), bezpieczeństwa (SEC) i materiałów (NMP).

Odzysk składki

Polska należy do grupy państw odzyskujących ponad 100% wkładu do budżetu programu ramowego (zob. Rys. 3). Ze wskaźnikiem 112% odzysku lokujemy się na 10. miejscu w UE28. Największymi płatnikami netto są Niemcy (95%), Francja (87%), Włochy (81%), Hiszpania (77% odzysku).

Największe niepowodzenia

Dramatycznie niski udział przemysłu

W przypadku Polski liderami w uczestnictwie w 7.PR są zdecydowanie jednostki naukowe. W czołówce jest Uniwersytet Warszawski, który ma 91 projektów, Politechnika Warszawska – 78 projektów, IPPT PAN – 54 projekty, a AGH – 50 projektów. Dla porównania, wśród przedsiębiorstw liderem jest firma ITTI (21 projektów), Mostostal Warszawa (19 projektów) i WSK Rzeszów (12 projektów).

Dominację jednostek naukowych potwierdza analiza procentowego udziału poszczególnych sektorów w 7.PR (instytutów badawczych RES, uczelni HES i przemysłu PRC). Polska plasuje się na 2. pozycji pod względem procentowego uczestnictwa jednostek naukowych (łącznie instytuty badawcze-REC i uczelnie-HES) w projektach 7.PR, a jednocześnie na 26. pozycji z uwagi na procentowe uczestnictwo przemysłu.

W uruchomionych w 7.PR Joint Technology Initiatives adresowanych do dużego przemysłu, w łącznym dofinansowaniu KE wynoszącym ok. 1,7 mld euro uzyskaliśmy dotychczas ok. 7,5 mln euro, czyli 0,45%, a trzeba przypomnieć, że oczekiwany poziom wyznaczony przez wydatki przemysłu na B+R to 0,5% (BERD PL/BERD UE27 = 0,5%).

Uczestnictwo
w projektach ERC

Projekty indywidualne oferowane przez Europejską Radę ds. Badań (ERC) są traktowane jako najbardziej prestiżowe projekty w 7.PR. Kluczowym kryterium w ocenie wniosku jest pozycja naukowa wnioskodawcy (publikacje). Niestety, ponieśliśmy tutaj dotkliwą porażkę (zob. Rys. 2). Z 6,9 mld euro budżetu uzyskaliśmy tylko 19,3 mln euro (0,28%). Uzyskaliśmy 28 grantów, z czego 14 jest realizowanych w Polsce (3 AdG, 11 StG + 1 PoC). Pozostałe 14 projektów Polacy zdecydowali się zrealizować w zagranicznych instytucjach naukowych.

Konkluzje

W 7. Programie Ramowym uzyskaliśmy bezpośrednio ok. 430 mln euro, a uczestniczyliśmy w najbardziej zaawansowanych badaniach i w rozwoju najnowszych technologii w projektach o łącznym budżecie 11,7 mld euro. Licząc średnio, że w każdym zespole projektowym brało udział 5 ekspertów, można stwierdzić, że 10 tys. naukowców lub przedsiębiorców wzięło udział bezpośrednio w 7.PR, nawiązało nowe kontakty naukowe i biznesowe i podniosło swój potencjał. Odzyskaliśmy 112% składki do 7.PR. Weszliśmy do grupy najaktywniejszych krajów i zbudowaliśmy silny fundament do zajęcia kluczowego miejsca w budującej się Europejskiej Przestrzeni Badawczej.

Patrząc przez pryzmat niskiego poziomu polskiej innowacyjności, lokującego nas na 25. pozycji w UE28, uzyskanie miejsc 11-15. w praktycznie wszystkich rankingach 7.PR można uznać za sukces. Ponadto, biorąc pod uwagę, że wynik ten to suma uczestnictwa polskiej nauki i przedsiębiorstw, to z powodu daleko niedostatecznego udziału przedsiębiorstw w programie można stwierdzić, że tak wysokie miejsce uzyskano dzięki zwiększonej aktywności jednostek naukowych (2. miejsce w UE27), a więc dla polskiej nauki udział w 7.PR był na pewno dużym sukcesem. Potwierdza to, że dysponujemy znaczącym kapitałem ludzkim w nauce, pozostającym na poziomie europejskim, który jest aktywny i gotowy do podjęcia się nowych wyzwań. Oczywiście dokładniejsza analiza wskazuje na szereg słabości polskiej nauki, takich jak: niska otwartość na współpracę, niski poziom internacjonalizacji, niedostateczne kontakty z przemysłem i w końcu brak ogólnego systemu wsparcia, które stoją na drodze do zwiększenia udziału jednostek naukowych w programach ramowych.

Niestety, pozostaje wciąż otwarty problem niskiego zainteresowania polskiego przemysłu podejmowaniem badań i współpracą europejską w zakresie rozwoju technologii. Z perspektywy celów Programu Ramowego Horyzont 2020, nakierowanego na podniesienie poziomu innowacyjności i konkurencyjności europejskiej gospodarki, staje się to krytycznym wyzwaniem. W uzyskaniu wyższego poziomu innowacyjności mają nas wesprzeć olbrzymie fundusze strukturalne, których niektóre instrumenty zaprogramowano na współdziałanie z programem H2020. Warto tutaj pamiętać, że polska nauka, która zdobyła w 7.PR silne „przyczółki”, może znacząco pomóc polskim przedsiębiorstwom w szerokim włączeniu się w realizację projektów w H2020.

Dokładna analiza statystyczna i raporty eksperckie potwierdzają, że miejsce w programie ramowym UE zależy praktycznie jedynie od poziomu wydatków na B+R określonego wartością GERD. Planowane przez rząd znaczące zwiększenie wydatków na badania z dotychczasowego poziomu 0,6% do 1,7% PKB w roku 2020 spowoduje, że proporcjonalnie do GERD z miejsca 14. przesuniemy się na 12-13 pozycję, a więc na pozycje, które uzyskaliśmy już dzisiaj. Naszym celem strategicznym powinna więc być transformacja jakościowa naszego uczestnictwa, czyli większa liczba koordynacji, wzmocnienie uczestnictwa „centrów doskonałości”, zwiększenie udziału przedsiębiorstw i koncentracja na realizacji projektów, które są istotne z punktu widzenia polskiej gospodarki. Powinniśmy też wzmocnić nasze uczestnictwo w podprogramach, które są ważne ze względów wizerunkowych, takich jak ERC, EIT lub granty przyjazdowe MSCA. Przy zastosowanych w programach ramowych mechanizmach wyboru projektów opartych na zasadzie „excellence” w najbliższych latach Polska nie może znacząco zwiększyć swojego uczestnictwa, natomiast przypisaną jej pulę „udziałów” powinna wykorzystać lepiej, w sposób nakierowany na realizację polskich interesów technologicznych i społeczno-ekonomicznych.