Z wolna polityka naukowa ze sfery działań rządów przekształca się w zbiór działań podejmowanych jednocześnie na różnych szczeblach: oddolnym – przez zespoły i instytucje naukowe, krajowym – przez ministerstwa ds. nauki oraz europejskim – przy czym ministerstwa odgrywają zaledwie rolę pośrednika pomiędzy szczeblem oddolnym a europejskim. Jednym z pionierów takich rozwiązań są inicjatywy w dziedzinie infrastruktury (która dziś jest infrastrukturą informatyczną lub infrastrukturą z ważnym składnikiem informatycznym). Taki właśnie charakter mają inicjatywy spięte przez związek partnerski DARIAH (Infrastruktura Badań Cyfrowych Sztuki i Nauk Humanistycznych – The Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities).

Klamra spinająca

DARIAH to forum współpracy uczestników projektów cyfrowej humanistyki w formie otwartej platformy informatycznej. Uczestnikami są zespoły realizujące projekty finansowane z dotacji krajowych i unijnych. DARIAH ma udzielać pomocy technicznej oraz ułatwiać wymianę danych, metodologii i doświadczeń.

W Europie powstało wiele programów, projektów, centrów, stowarzyszeń i sieci współpracy w dziedzinie humanistyki cyfrowej. Brakowało klamry spinającej te różne inicjatywy, która zapewniałaby „korzyść skali” i „europejską wartość dodaną”. DARIAH – element Europejskiej Przestrzeni Badawczej – wypełnia tę lukę. Dzieje się to w momencie, gdy humanistyka cyfrowa z bocznego nurtu przekształca się w mainstream badań humanistycznych.

Najważniejsze korzyści z uczestnictwa w DARIAH to:

wzrost widoczności badań krajowych na poziomie europejskim, zwiększenie możliwości współpracy międzynarodowej; zwiększenie wymiany wiedzy, umiejętności, doświadczeń, szkoleń i dobrych praktyk, zwiększenie możliwości utrwalania i dostępności wyników badań po zakończeniu finansowania projektu, zapoznanie się humanistów polskich z istniejącymi standardami programów europejskich w dziedzinie humanistyki cyfrowej, wzrost wpływu, a przez to wzrost możliwości uzyskania kolejnych dotacji.

Przedmiotem zainteresowania DARIAH są projekty badawcze w ramach nauk humanistycznych, które otrzymały dotację krajową lub europejską i które mają na celu osiągnięcie istotnego postępu w użyciu metod cyfrowych. Projekty te mają mieć sprecyzowane potrzeby w zakresie cyfrowych narzędzi i zarządzania danymi; mają mieć własne źródła finansowania; ich efektem mają być nowe narzędzia i usługi; efekty mają trwać po ukończeniu projektów. W tym sensie DARIAH nie jest nową agencją ds. finansowania badań humanistycznych. Pomoc DARIAH ma polegać na czym innym. Jej zadania to m.in.:

rozpowszechnianie informacji o projekcie, (długoterminowe goszczenie na stronie internetowej), konstrukcja i zarządzanie wielopoziomową platformą humanistyki cyfrowej, zapewnienie podstawowych usług technicznych, korzystanie z możliwości ponownego użytku lub wiedzy zebranej w trakcie prac rozwojowych dla własnych działań DARIAH.

Realizacja takiej strategii opiera się na trzech czynnikach:

świadomości uczestników DARIAH, że finansowane projekty to główni udziałowcy usług; utrzymywaniu stałego dialogu z krajowymi i europejskimi agencjami grantowymi; wspieraniu rozwoju tego typu metod i sieci szkoleniowych, jak NeDiMAH and DiXiT, wskrzeszeniu polskiej tradycji TEI (web semantyczny), a także krajowych lub tematycznych sieci kompetencji w celu ułatwienia wymiany doświadczeń, wspomaganiu tworzenia ośrodków cyfrowych przy uczelniach, wspieraniu programów Nauki Otwartej (open acces) i czasopism open access na platformach cyfrowych.

DARIAH ma pełnić rolę uzupełniającą w stosunku do projektów finansowanych przez poszczególne kraje.

DARIAH i ERIC

Pod względem organizacji DARIAH dzieli się na cztery działy.

1. Zadaniem Wirtualnego Centrum Kompetencji (VCC e-Infrastructure DARIAH) jest zapewnienie podstaw technologii DARIAH, np. standardów zapewniających interoperacyjność pomiędzy różnymi repozytoriami, dyscyplinami, tradycjami kulturowymi i językami. Do zadań VCC należy zapewnienie dostępności usług infrastrukturalnych. Ma to zapewnić Europie rolę globalnego gracza w dziedzinie sztuk pięknych i nauk humanistycznych. VCC jest koordynowana przez Austriacką Akademię Nauk oraz niemiecką Bibliotekę Cyfrową Stowarzyszenia Maxa Plancka.

2. Oddział Powiązań Badawczych i Edukacyjnych VCC (VCC Research and Education Liaison), koordynowany przez Trinity College w Dublinie oraz Aarhus University, ma na celu promowanie i wspieranie wykorzystania wyników badań naukowych i metod oraz technologii informacyjno-komunikacyjnych, w tym infrastruktury DARIAH. Oddział zapewnia interfejs między infrastrukturą badawczą DARIAH oraz badaczami. Służy on pomocą wszystkim zainteresowanym informacją, poszukiwaniem nowych rozwiązań oraz stosowaniem metod teleinformatyki.

3. Z kolei oddział Zarządzania Danymi Badawczymi (VCC Scholarly Content Management), koordynowany przez francuski ośrodek Huma-Num do spółki z holenderskim ośrodkiem Archiwizacji Danych i Usług Sieciowych, zajmuje się różnymi etapami cyklu życia treści naukowych, począwszy od tworzenia, magazynowania i upowszechniania, poprzez łączenie cyfrowych zasobów naukowych i wyników badań do ponownego wykorzystania.

4. Oddział Promocji VCC (VCC Advocacy, Impact and Outreach), koordynowany przez włoską Narodową Radę ds. Badań oraz Bibliotekę Cyfrową Stowarzyszenia Maxa Plancka, zajmuje się włączaniem do DARIAH kolejnych uczestników, zapewnianiem poparcia dla DARIAH, docieraniem do szerokich grup interesariuszy oraz oceną wpływu DARIAH.

Od roku 2006 DARIAH jest na liście ESFRI, od roku 2011 jest członkiem Europejskiego Konsorcjum Infrastruktury Badawczej (European Research Infrastructure Consortium, ERIC). ERIC to europejskie ramy prawne do infrastruktur badawczych, które formalnie weszły w życie 28 sierpnia 2009 roku. Pierwszym uczestnikiem ERIC była SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe), drugą CLARIN (Common Language Resources and Technology Infrastructure). DARIAH ma szerszy zasięg niż CLARIN, gdyż dotyczy wszystkich dziedzin humanistyki (Humanities and Arts). Uczestnikami ERIC są Austria, Dania, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Malta, Holandia, Serbia, Słowenia i Cypr.

Obecnie (maj 2014) DARIAH zamyka etap drugi (step 2) uczestnictwa w ERIC, polegający na przedstawieniu listy intencyjnych krajów członków-założycieli. 20 dni po złożeniu tej listy, stworzenie ERIC DARIAH zostanie ogłoszone w „Journal officiel de l’Union européenne”.

Siedzibą ERIC DARIAH jest MNiSW Francji, odpowiedzialnym za DARIAH: Jacques Dubucs. Dyrektorem DARIAH EU (platforma centralna i biuro) jest Francuz Laurent Romary (INRIA).

Polskie konsorcjum

Kluczową rolę w przygotowaniu poszczególnych krajów do udziału w DARIAH-ERIC odgrywają krajowi koordynatorzy. Celem spotkania VCC w grudniu 2013 było przygotowanie krajowych koordynatorów do ich roli. W spotkaniu wzięło udział 13 uczestników z 10 krajów; nie było wśród nich przedstawicieli Polski.

W orbicie DARIAH są takie znane projekty unijne, jak ARIADNE (Advanced Research Infrastructure for Archaeological Dataset Networking in Europe), CENDARI (Collaborative EuropeaN Digital/Archival Infrastructure), NeDiMAH (Network for Digital Methods in the Arts and Humanities), DASISH (Data Service Infrastructure for the Social Science and Humanities), EHRI (European Holocaust Research Infrastructure).

Trwają prace nad organizacją polskiego konsorcjum, które – za pośrednictwem Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (radca generalny Jacek Gierliński) – złoży akces do DARIAH. W prace zaangażowani są: dr Wioletta Miśkiewicz, Polka pracująca naukowo w CNRS, poznański PCSS (Marcin Werla) oraz Uniwersytet Warszawski (Anna Giza-Poleszczuk, Marek Niezgódka).

Stworzenie polskiego konsorcjum jest możliwe dzięki rozbudzeniu zainteresowania narzędziami cyfrowymi czołowych graczy – UW, UJ, Polskiej Akademii Nauk (IBL, Archiwum PAN) oraz Biblioteki Narodowej – a także dzięki pojawieniu się kilku humanistycznych projektów cyfrowych (np. „Archiwum Cyfrowe Szkoły Lwowsko-Warszawskiej”, UW/CNRS Paryż, dr Wioletta Miśkiewicz; „Computational Stylistics Group”, UJ, dr hab. Jan Rybicki; „Sensualność w kulturze polskiej”, IBL PAN, prof. Włodzimierz Bolecki).

Polskie konsorcjum doda impetu polskiej humanistyce cyfrowej, która od czasu pierwszej konferencji w Lublinie (Zwrot cyfrowy w humanistyce , Lublin 2012) rozkwita jak wiosenna łąka. Z obowiązku kronikarza trzeba odnotować podręczniki (Marcin Wilkowski, Wprowadzenie do historii cyfrowej , Gdańsk 2013), portale („Historia i Media”, „Wiedza i Edukacja”), placówki (np. Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL PAN), narzędzia informatyczne (np. dMuseion, dLibra), repozytoria (RCIN, Otwarte Repozytorium Nauk Historycznych Lectorium), projekty (np. „Cyfrowe Muzeum Narodowe”, „Polska Bibliografia Literacka”, „Teatr Wielki – budowla i jej otoczenie” Darii Rzepieli), spotkania (np. ThatCamp, konferencja „GIS w Nauce”, coroczne warsztaty cyfrowe MNiSW/ICM UW).

Szczególną uwagę warto zwrócić na projekt Atlas źródeł i materiałów do dziejów dawnej Polski . Głównym celem projektu jest zbudowanie jednolitego systemu do gromadzenia, analizy i udostępniania informacji oraz źródeł do badań z zakresu geografii historycznej ziem polskich w granicach sprzed 1772 roku. Platforma informatyczna będzie prezentować wyniki badań geograficzno-historycznych prowadzonych w różnych ośrodkach badawczych w Polsce i za granicą. Atlas nie jest publikacją autorską, tylko miejscem służącym edycji źródłowych i opracowań powstających w różnych ośrodkach. Autorzy projektu – prof. prof. Bogumił Szady i Marek Słoń – zapraszają do współpracy wszystkich zainteresowanych wizualizacją historycznych danych przestrzennych.

To także nowa forma działań, umożliwiona przez zdobycze teleinformatyki.

Korzystałem m.in. z informacji zawartych w raportach DARIAH oraz informacji p. Wioletty Miśkiewicz.