Czy za zwielokrotnienie utworu naukowego do prywatnego, dozwolonego użytku należy się autorowi rekompensata? Nad odpowiedzią na to pytanie i na wiele jeszcze innych pytań z zakresu prawa autorskiego zastanawiają się prawnicy dokonujący przeglądu europejskich norm prawa autorskiego. Trwa bowiem zainicjowany przez Komisję Europejską w grudniu 2013 proces przeglądu tego prawa i konsultacji społecznych. Mimo istnienia już wielu uregulowań w formie dyrektyw UE, pozostaje duża sfera zagadnień nieobjętych tą regulacją. W każdym kraju Unii Europejskiej obowiązują więc w tym zakresie odrębne przepisy, mimo ponadgranicznego charakteru Internetu oraz znacznego przepływu różnego rodzaju treści. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, odpowiedzialne za przygotowanie stanowiska polskiego rządu w tej sprawie, prowadzi konsultacje z twórcami, organizacjami zbiorowego zarządzania, wydawcami, użytkownikami itp. Dyskusje prowadzone były w takich kwestiach, jak: czy zamieszczenie odesłań do chronionego utworu jest jednoznaczne z jego publicznym udostępnieniem, czy w Polsce powinien istnieć rejestr utworów, czy czas ochrony utworów należy skrócić, czy wydłużyć itp. Jednym z tematów jest dozwolony użytek oraz opłaty z tytułu tzw. czystych nośników.

Realizm ustawodawcy

Cóż to jest dozwolony użytek? Pojęcie to określa zespół norm prawnych obowiązujących w danym państwie, które ograniczają autorski monopol twórcy, czyniąc wyłom na rzecz interesu publicznego (tzw. użytek publiczny) lub swobodnego dostępu do twórczości (tzw. użytek prywatny). Pierwszy z nich wynika z przepisów danego prawa. Zajmiemy się tym drugim.

Obowiązująca w Polsce ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity: Dz. U. 2006, nr 90, poz. 63 ze zmianami, zwana dalej ustawą) reguluje tę kwestię w rozdziale pt. Dozwolony użytek chronionych utworów . Art. 23 mówi, że bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z rozpowszechnionych już utworów w zakresie własnego użytku osobistego. Cel własnego użytku nie został precyzyjnie określony. Może być to cel naukowy, jak i rozrywkowy. Ustawa wyłącza możliwość korzystania na tej podstawie z programów komputerowych i utworów architektonicznych. Warunek wcześniejszego rozpowszechnienia, choć wydaje się oczywisty, wcale takim nie jest. Ustawa definiuje to pojęcie w art. 6. Utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. Utwór wprowadzony do sieci Internetu uznaje się również za rozpowszechniony. Nie jest uznawane za rozpowszechnienie wprowadzenie utworu do sieci wewnętrznej (Prawo autorskie, pod red. Janusza Barty, C. H. BECK, 2003 r., s. 392). Zdarza się jednak, że wydawcy zapominają niekiedy o tym warunku, cytując do celów reklamowych lub udostępniając innym podmiotom znaczne fragmenty utworu przygotowanego do publikacji, nie mając na to zgody twórcy. Bywa też tak, że opracowane autorsko wyniki badań naukowych przed ich publikacją są udostępniane osobom trzecim, bez zgody twórcy i wykorzystane w innych publikacjach. Przepis ust. 2 art. 23 ustawy definiuje, że zakres użytku osobistego obejmuje także korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

Przepisy dotyczące dozwolonego użytku prywatnego stanowią wyraz realizmu ustawodawcy, gdyż wiadomo, że nie byłoby możliwe kontrolowanie tej sfery. W praktyce powstaje wiele wątpliwości na tle tych przepisów, jak np. czy może to dotyczyć użytku na własne cele zawodowe lub dydaktyczne. Nie może być uznane za dozwolony użytek osobisty powielenie i rozdanie studentom przez pracownika naukowego części utworów pochodzących z podręczników. Zlecenie firmie trudniącej się wykonywaniem kserokopii sporządzenia kserokopii utworu do własnego użytku mieści się w dozwolonym użytku. Nie jest natomiast dozwolone, bez zgody twórcy, wykonywanie przez punkt kserograficzny całej kopii egzemplarza książki, a sprzedaż takich egzemplarzy stanowi przestępstwo ścigane na podstawie przepisu art. 117 ustawy. Moim zdaniem, w ramach powołanych wyżej przepisów użytek komercyjny utworu powinien wykluczać możliwość uznania go za dozwolony. Niektórzy jednak postulują, aby uznać minimalny użytek komercyjny za dozwolony. Niekiedy granica pomiędzy komercyjnym a niekomercyjnym użytkiem może być „cienka”. Jeśli chodzi o nośniki, na których może być utwór wykorzystany, to przepisy nie określają tej kwestii. Może to być powielanie na papierze, nagranie, zapisanie na nośnikach elektronicznych itp. Nie podlega uznaniu za dozwolony użytek wykorzystanie do prywatnego użytku kopii pochodzącej z nielegalnego źródła.

Przepis art. 23, jak i kolejne zamieszczone w tym rozdziale, podlegają ścisłej interpretacji i są ograniczone przepisami art. 35 ustawy, który mówi, że dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Jest to wentyl bezpieczeństwa, na który można się w konkretnej sprawie powołać. W praktyce najczęściej dochodzi do reprodukcji utworu dokonanej na podstawie jego egzemplarza.

Czyste nośniki

W celu wynagrodzenia uprawnionym podmiotom strat związanych z ustawowym upoważnieniem do dozwolonego użytku utworów wprowadzone zostały opłaty od tzw. czystych nośników. Na podstawie art. 20 i 201 ustawy, producenci i importerzy magnetofonów, magnetowidów, kserokopiarek, skanerów i innych podobnych urządzeń służących do pozyskiwania kopii oraz czystych nośników obowiązani są do uiszczania opłat w wysokości do 3% kwoty należnej z tytułu sprzedaży tych urządzeń i nośników. Opłaty te inkasowane są przez wskazane przez ministra kultury organizacje, a następnie są dzielone pomiędzy twórców, wykonawców, producentów i wydawców w proporcjach określonych w ustawie. Na rzecz uprawnionych opłaty te otrzymują reprezentujące ich stowarzyszenia. Szczegółowe zasady dotyczące tych opłat, wysokość opłat od poszczególnych urządzeń i nośników (w granicach od 1 do 3%) i ich podziału reguluje, w drodze rozporządzenia, minister kultury na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w ust. 5 art. 20 ustawy.

Obecnie obowiązuje rozporządzenie z 2 czerwca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 105, poz. 991, ze zmianą Dz. U. z 2008 nr 235, poz. 1599 i Dz. U.z 2011 nr 105, poz. 616). Wykaz urządzeń i nośników, od których sprzedaży naliczane są opłaty, zawarty jest w załącznikach do rozporządzenia nr 1 i 2. Są to: kasety, radio z funkcją nagrywania, karta pamięci, nagrywarka, kamera filmowa itp. Natomiast Załącznik nr 3 zawiera wykaz urządzeń reprograficznych i nośnik – papier kserograficzny, od których naliczane są opłaty ze sprzedaży. Ponadto naliczane są opłaty od wpływów posiadaczy urządzeń reprograficznych, którzy prowadzą działalność gospodarczą w zakresie zwielokrotniania utworów na własny użytek osobisty osób trzecich, co reguluje rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 27 czerwca 2003 (Dz. U. nr 132, poz. 1232). Te ostanie oraz wymienione w załączniku nr 3 nazywane są opłatami reprograficznymi. Całość opłat zainkasowana zgodnie z wymienionymi wyżej przepisami dzielona jest pomiędzy uprawnione organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi na określonym polu działania wedle wyników badań statystycznych obrazujących zakres wykorzystania określonego rodzaju utworów do dozwolonego użytku osobistego. Z reguły podział opłat pomiędzy stowarzyszeniami odbywa się na podstawie porozumień, ale na bazie wyników badań statystycznych. Badania te przeprowadzane są okresowo, co kilka lat. W badaniach nie ma oczywiście możliwości dokładnego ustalenia, które utwory są kopiowane. Opłaty te następnie są wypłacane twórcom, wykonawcom, producentom, wydawcom. Minister kultury nadzoruje wykonywanie przez organizacje zadań określonych tymi przepisami.

Na rzecz twórców utworów naukowych w tym zakresie działa Stowarzyszenie Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL z siedzibą w Kielcach. Na podstawie decyzji ministra kultury z 16 sierpnia 1995 r. KOPIPOL jest stowarzyszeniem uprawnionym do zbiorowego zarządzania prawami autorskimi do utworów naukowych i technicznych. Zakres ten został rozszerzony decyzją ministra z 20 listopada 2003 r. Oznacza to, że wspomniane stowarzyszenie uprawnione jest do zarządzania i ochrony tych praw w odniesieniu do pól eksploatacji utworów objętych zarządem oraz że ma legitymację procesową do zabezpieczenia i ochrony majątkowych interesów twórców dzieł naukowych i technicznych, w tym do udzielania licencji, inkasowania wynagrodzeń, podziału wynagrodzeń, zgodnie również ze statutem. Może działać w tym zakresie na rzecz członków stowarzyszenia, jak i nieczłonków. Niezależnie od tego KOPIPOL realizuje zadania wynikające wprost z przepisów art. 20 i art. 20¹ ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W zakresie określonym tymi artykułami KOPIPOL jest inkasentem połowy opłat od urządzeń reprograficznych wymienionych w załączniku nr 3 rozporządzenia oraz opłat od wpływów punktów ksero. Opłaty zainkasowane przez KOPIPOL, pomniejszone o koszty wykonania badań i koszty stowarzyszenia, podlegają w części wypłacie innym uprawnionym organizacjom, a w pozostałej części przeznaczone są do repartycji indywidualnej pomiędzy twórców dzieł naukowych i technicznych. Podstawą repartycji indywidualnej są przeprowadzone na zlecenie KOPIPOL-u badania statystyczne, z których wynika, jakiego wydawcy utwory były najczęściej powielane w celu osobistego użytku w wybranych losowo punktach ksero. Pula przyznana wydawcy jest następnie dzielona na wszystkie publikacje danego wydawcy, a dalej na autorów tego wydawcy. Wydawcy informowani są o udziale ich autorów w opłatach. Repartycja indywidualna oparta jest na zasadach regulaminu uchwalonego przez Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia. Aby uprawniony twórca mógł odebrać należną mu kwotę, musi sam się zgłosić do stowarzyszenia w celu wypełnienia oświadczenia, że jest autorem określonego utworu (którego tytuł ustalony został na podstawie danych Biblioteki Narodowej) i wypełnić oświadczenia do celów podatkowych. Statut, regulamin repartycji, lista wydawców, sprawozdania finansowe i raport z badań statystycznych są publikowane na stronie www.kopipol.pl.

Działający w Polsce system opłat od tzw. czystych nośników jest również stosowany w innych krajach Unii, jednak istnieją znaczne różnice w ich funkcjonowaniu, w tym w zakresie katalogu nośników i urządzeń objętych opłatami, wysokości opłat i zwolnień. Obowiązująca dyrektywa 2001/29/WE przewiduje takie rekompensaty dla twórców za wprowadzenie wyjątków od wyłącznego prawa twórcy do zwielokrotnienia utworu:

– za zwielokrotnienie na dowolnym nośniku przez osobę fizyczną do prywatnego, niekomercyjnego użytku;

– za zwielokrotnienie na papierze lub podobnym nośniku przy użyciu dowolnej techniki fotograficznej lub podobnej do własnego użytku osobistego osób trzecich, dokonywanego w ramach działalności gospodarczej prowadzonej przez punkty ksero.

Postuluje się ujednolicenie tego systemu z uwzględnieniem aktualnych problemów wynikających z powszechnego korzystania z dostępu do serwisów internetowych. Wprowadzenie jednolitego systemu opłat we wszystkich krajach UE wyjaśniłoby również wątpliwości na temat, jak rozliczać opłaty zainkasowane w Polsce od literatury zagranicznej. Z wynikami niemałej pracy wykonanej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, polegającej na opracowaniu aktualnego stanu prawnego w tym zakresie obowiązującego w Polsce i w Unii Europejskiej oraz postulatów środowiska twórców odnośnie do wprowadzenia zmian, można się zapoznać na stronie internetowej ministerstwa (www.prawoautorskie.gov.pl), do czego zachęcam. Tam można również zapoznać się z materiałami ze spotkań organizowanych przez ministerstwo (Forum Prawa Autorskiego), dotyczących innych aktualnych problemów prawa autorskiego.

Sporne opłaty

Opisany system opłat jak i prace w tym zakresie wykonywane przez organizacje uprawnione jest tematem wielu krytycznych wystąpień na forach mediów publicznych. Niestety większość tych wystąpień podyktowana jest nie troską o właściwe ich funkcjonowanie, a o własne interesy. Rzuca się też w oczy nieznajomość przepisów prawnych oraz brak rzetelnej wiedzy autorów artykułów o funkcjonowaniu systemu. W momencie podjęcia konsultacji społecznych dużą aktywnością wykazuje się Związek Importerów i Producentów Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego Branży RTV i IT, organizacja zrzeszająca producentów i importerów urządzeń kopiujących i czystych nośników umożliwiających kopiowanie egzemplarzy utworów. Oczywiście celem tych wystąpień jest dążenie do obniżenia tych opłat, a najlepiej do ich likwidacji. ZIPSEE w wystąpieniu do ministra kultury proponuje wykreślenie połowy urządzeń i nośników z wymienionych w obecnie obowiązującym rozporządzeniu i obniżenie stawek procentowych. Chodzi im też o wyeliminowanie inkasentów najbardziej aktywnych w egzekwowaniu należności, głównie KOPIPOL-u i ZAiKS-u. KOPIPOL prowadził wiele procesów przeciwko największym importerom sprzętu kopiującego, doprowadzając do wykształtowania praktyki na polu inkasowania należności objętych omawianymi przepisami.

Jednym z istotnych postulatów, które zgłaszają organizacje wyznaczone do inkasa, jest propozycja, aby w przepisach wyraźnie wprowadzić zasadę, że opłaty nalicza się od wszystkich tych urządzeń i nośników, które służą lub mogą być wykorzystywane do utrwalania i kopiowania utworów, nie ograniczając ich do listy urządzeń i nośników zawartej w załącznikach do cytowanego rozporządzenia. Postęp techniczny powoduje, że pojawiają się stale nowe urządzenia kopiujące, a katalog sprzętu i nośników określony przepisami co chwila staje się nieaktualny.

Uważam, że autorzy prac naukowych nie otrzymują w Polsce należytej wysokości honorariów, a efekty ich wysiłków nader często są wykorzystywane, niestety bez żadnego wynagrodzenia, nie tylko do celów osobistego użytku. Jestem za utrzymaniem systemu opłat od tzw. czystych nośników i zwiększenia stawek przewidzianych w rozporządzeniu.