Gdy niniejszy tekst dotrze do Czytelników FA, będzie już działała Rada XI kadencji, a więc nadszedł czas na podsumowanie. Relacje z prac Rady X kadencji (lata 2010-2013) znajdują się w corocznych sprawozdaniach zamieszczonych w witrynie internetowej; tamże zamieszczano sukcesywnie protokoły z posiedzeń plenarnych oraz teksty podjętych uchwał, stanowisk i apeli. A było ich niemało – w sumie ponad 800. Tu ograniczam się do syntetycznego komentarza dotyczącego najistotniejszych problemów, z którymi zmagała się Rada X kadencji.

Na zakres i charakter jej prac istotnie wpłynęły następujące okoliczności:

Nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z roku 2005, która weszła w życie w 2011 r. oraz projektowana obecnie kolejna jej nowelizacja. Rada starała się wpływać – w zakresie swoich ustawowych uprawnień – na rozwiązania regulacyjne zawarte w tych nowelizacjach i w towarzyszących im licznych rozporządzeniach ministerialnych. MNiSW powołało zespół ekspertów reprezentujących główne podmioty instytucjonalne szkolnictwa wyższego, w tym Radę, którego zadaniem było sformułowanie postulatów społeczności akademickiej do założeń kolejnej nowelizacji ustawy, lecz prace tego zespołu zostały, niestety, przerwane w końcowej ich fazie. Zgodnie z nowelizacją ww. ustawy Rada Główna Szkolnictwa Wyższego została przekształcona w Radę Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W konsekwencji od stycznia 2012 r., tj. przez połowę czteroletniej kadencji, Rada miała poszerzone zadania, działała w nowej formule i w składzie zwiększonym o 5 przedstawicieli instytutów PAN, 4 przedstawicieli instytutów badawczych oraz 3 przedstawicieli organizacji pracodawców. Wymagało to dokonania zmian organizacyjnych i nowelizacji statutu Rady. Ogłoszone zostały dwie strategie rozwoju szkolnictwa wyższego do roku 2020 – tzw. strategia środowiskowa i strategia opracowana na zamówienie MNiSW. Przedstawiciele Rady brali udział w opracowaniu tej pierwszej, a także w pracach zespołu ekspertów powołanego przez MNiSW, którego zadaniem było wypracowanie, z wykorzystaniem obu strategii, ministerialnego programu niezbędnych reform systemu szkolnictwa wyższego. Niestety prace tego zespołu, chociaż były praktycznie na ukończeniu, zostały przerwane decyzją MNiSW i dotychczas ponownie ich nie podjęto.

Rada konsekwentnie wyrażała w swoich uchwałach opinię, niestety bez pożądanego skutku, że kolejne nowelizacje ustaw dotyczących szkolnictwa wyższego i nauki powinny być poprzedzone przyjęciem rządowej strategii rozwoju tych sektorów czy chociażby kilkuletnim ministerialnym planem działania.

Współpraca

Wielokrotnie, w różnych formach, Rada wyrażała swoje niezadowolenie ze stanu realizacji ustawowego zapisu: „Rada współdziała z ministrem właściwym do spraw szkolnictwa wyższego, ministrem właściwym do spraw nauki oraz innymi organami władzy i administracji publicznej w ustalaniu polityki państwa w zakresie szkolnictwa wyższego, polityki naukowej i innowacyjnej państwa”. Niestety, pomimo usilnych starań Rady, nie udało się doprowadzić do satysfakcjonującego stanu realnego współdziałania z MNiSW. Mamy nadzieję, że w tej fundamentalnej kwestii Rada XI kadencji odniesie większe sukcesy. Natomiast za sukces Rada X kadencji może sobie poczytać ustanowienie efektywnej współpracy z organizacjami reprezentującymi społeczność akademicką, w szczególności z konferencjami rektorów.

Zaniepokojenie stanem współpracy organów administracji państwowej z reprezentatywnymi podmiotami nauki i szkolnictwa wyższego wyrażono we wspólnym stanowisku prezydiów KRASP, PAN i RGNiSW (5 lipca 2013 r.) „W sprawie zasad prowadzenia prac legislacyjnych dotyczących szkolnictwa wyższego i nauki”. Stwierdza się w nim m.in. (streszczenie):

Działania legislacyjne powinny być prowadzone w sposób przewidywalny dla środowisk akademickich i naukowych, przy zapewnieniu stabilności regulacji w dłuższym okresie czasu. Wprowadzenie zmian w ustawach i rozporządzeniach powinno być poprzedzone nie tylko formalnym spełnieniem wymogów konsultacji społecznych, ale przede wszystkim realnym współdziałaniem ministerstw z umocowanymi ustawowo organizacjami społeczności akademickiej i naukowej. Za niewłaściwe należy uznawać wprowadzanie regulacji ingerujących w statutowe reguły działania podmiotów nauki i szkolnictwa wyższego oraz nadmiernie biurokratyzujących działalność tych podmiotów i pracowników naukowych.

Strategia

Zaniechanie przez MNiSW prac o charakterze strategicznym było podstawową przesłanką wystosowania apelu (11 stycznia 2013 r.) do Parlamentu i Rządu RP o „nadanie najwyższego priorytetu rozwojowi szkolnictwa wyższego, nauki i kultury, które mogą i powinny stać się siłą napędową modernizacji Polski w najbliższych dziesięcioleciach”. Apel ten, podpisany przez przewodniczących RGNiSW, KRASP i KRZaSP oraz prezesa FRP, praktycznie nie wywołał żadnej reakcji jego adresatów, w tym także MNiSW.

Do apelu dołączono dokumenty wymienionych instytucji, w szczególności apel Rady przyjęty w uchwale z 10 stycznia 2013 r., w którym Rada apeluje o:

„Ustanowienie przez Rząd i Parlament RP sektorów nauki i szkolnictwa wyższego jednym z fundamentów społecznego i gospodarczego rozwoju Polski w najbliższych dziesięcioleciach. Przyjęcie przez Rząd i Parlament RP wieloletniego planu wzrostu nakładów na naukę i szkolnictwo wyższe z budżetu państwa, w powiązaniu z instrumentami stymulującymi wzrost nakładów pozabudżetowych. Ogłoszenie przez MNiSW adekwatnego, wieloletniego programu rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego”.

Katalog problemów

Do apelu Rady załączono zestawienie najistotniejszych problemów – problemów trudnych, których rozwiązanie, zdaniem Rady, warunkuje pomyślny rozwój nauki i szkolnictwa wyższego w naszym kraju. Wymieniono je poniżej, w przekonaniu, że zostaną podjęte przez Radę XI kadencji:

„I. Stworzenie narodowego programu zwiększania poziomu kapitału społecznego, jako niezbędnego warunku pobudzania aktywności obywatelskiej, zwiększania zaufania do instytucji publicznych oraz racjonalnego deregulowania obecnie przeregulowanych obszarów życia społecznego i gospodarczego, w tym nauki i szkolnictwa wyższego.

II. Stworzenie narodowego programu propagowania znaczenia kultury i nauki dla rozwoju Polski, w szczególności w celu zachęcania młodzieży do wiązania swojej drogi życiowej z tymi sferami.

III. Wprowadzenie instrumentów umożliwiających skuteczne eliminowanie patologii w sferze szkolnictwa wyższego, w szczególności eliminowanie uczelni sprzeniewierzających się misji szkolnictwa wyższego – nieprzestrzegających litery i ducha regulacji prawnych oraz nadużywających zaufania studentów.

IV. Opracowanie systemu finansowania zadań edukacyjnych szkolnictwa wyższego, zmieniającego obecny stagnacyjny algorytm podziału dotacji podstawowej, uwzględniającego:

1) realne zapotrzebowanie rynku pracy na osoby z wykształceniem:

w poszczególnych obszarach i dziedzinach wiedzy, o profilu praktycznym i ogólnoakademickim, na poziomie studiów I, II i III stopnia, a także na 5. poziomie Polskiej Ramy Kwalifikacji;

2) potrzebę wprowadzenia zróżnicowania nakładów w zależności od:

obszaru, poziomu i profilu kształcenia, jakości kształcenia, misji uczelni (koncentracja na zadaniach badawczych lub edukacyjnych);

3) potrzebę wprowadzenia instrumentów finansowych

wyrównywania szans edukacyjnych absolwentów szkół średnich, stymulujących zaangażowanie uczelni w różne formy kształcenia wspomagające uczenie się przez całe życie, stymulujących wprowadzanie innowacyjnych programów i form kształcenia, w powiązaniu z wieloletnim rządowym programem finansowania obu sektorów szkolnictwa wyższego oraz mechanizmem umożliwiającym zawieranie z uczelniami kontraktów na pełny cykl kształcenia.

V. Opracowanie systemu finansowania badań naukowych i rozwojowych, z uwzględnieniem:

specyfiki zadań uczelni, instytutów PAN i instytutów badawczych; pożądanego poziomu równowagi pomiędzy środkami budżetowymi przeznaczanymi na podtrzymanie i rozwój potencjału a środkami rozdzielanymi w trybie konkursowym przez NCN i NCBiR; potrzeby uruchomienia wieloletnich, strategicznych programów badawczych w dziedzinach uznanych przez rząd za priorytetowe dla rozwoju społecznego i gospodarczego;

w powiązaniu z wieloletnim rządowym programem zwiększania finansowania badań naukowych i rozwojowych.

VI. Opracowanie planu zasad wyłaniania i finansowania uczelni badawczych („uczelni flagowych”) w powiązaniu z dostosowanymi do tego celu zasadami wyłaniania i finansowania KNOW-ów.

VII. Wprowadzenie instrumentów motywujących zaangażowanie podmiotów gospodarczych w działalność badawczo-rozwojową, stymulujących innowacyjność polskiej gospodarki, m.in. poprzez odpowiednie instrumenty podatkowe.

VIII. Dostosowanie regulacji prawnych do specyfiki działalności edukacyjnej i badawczo-rozwojowej uczelni i jednostek naukowych, w szczególności poprzez odpowiednie znowelizowanie ustawy o finansach publicznych oraz ustawy o zamówieniach publicznych.

IX. Utworzenie instytucji koordynującej międzynarodową wymianę studentów i pracowników nauki, np. na wzór takich instytucji działających we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii, w celu zdynamizowania stopnia internacjonalizacji polskiego szkolnictwa wyższego i nauki.

X. Wprowadzenie mechanizmów stymulujących zaangażowanie uczelni w modernizację i bieżące funkcjonowanie systemu oświaty”.

Rozwiązanie wymienionych problemów wymaga istotnego wzmocnienie zaplecza analityczno-planistycznego rządu i MNiSW. W obecnym stanie rzeczy kolejne reformy nauki i szkolnictwa wyższego są przeprowadzane bez wiarygodnego rozeznania najważniejszych problemów rozwojowych. Konieczne jest także wykazanie przez organy administracji państwowej rzeczywistej woli współpracy z podmiotami reprezentującymi społeczność akademicką. Obecny stan rzeczy w tym zakresie jest objawem niepokojąco niskiego kapitału społecznego Polski. Z tego powodu budowanie kapitału społecznego wymieniono na pierwszym miejscu powyższej listy problemów, co może wydawać się zaskakujące dla osób mniej zaznajomionych z realiami funkcjonowania nauki i szkolnictwa wyższego w naszym kraju.

* * *

Przed Radą XI kadencji niewątpliwie stoją bardzo poważne wyzwania. Życzę Radzie powodzenia w ich podejmowaniu, z przekonaniem, że Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego może i powinna odgrywać ważną rolę w kształtowaniu pomyślnej przyszłości naszego kraju!