Powojenne władze komunistyczne utrzymały etatystyczne wzory działania – mimo odmiennych realiów ideologicznych i ustrojowych oraz mimo programu „demokratyzacji szkół wyższych”, z którym powiązano bezpłatność studiów. Z inicjatywy związków studenckich UŁ powołano (19 IX 1945) Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Akademickiej (bez przesądzenia, czy jest ono kontynuacją). Rozporządzenie Rady Ministrów z 5 września 1946 roku konstytuowało jednak nowe Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Szkół Wyższych. Jego prezesem został Włodzimierz Sokorski (PPR), równolegle pełniący funkcję przewodniczącego rządowej Rady Szkół Wyższych. Do końca 1946 roku TPMSzW wydało na stypendia 994 tys. zł, a na stołówki – 700 tys. zł. W roku 1947 na stypendia przeznaczono 3067,5 tys. zł. Towarzystwo jednak rozwiązano 24 stycznia 1951 roku – w epoce „czystego etatyzmu” o biurokratycznej naturze.

Powojenna odbudowa Bratnich Pomocy odbywała się na uczelniach spontanicznie. Władze komunistyczne obawiały się, że dojdą w nich do głosu tendencje zachowawcze – musiały jednak uznać potrzeby wynikające z powojennej pauperyzacji. Jedynie na Uniwersytecie Łódzkim, gdy powstało spontanicznie Stowarzyszenie Bratniej Pomocy Studentów UŁ, powołano z inicjatywy ZWM, OM TUR, ZMD oraz ZMW RP „Wici” konkurencyjny Komitet Organizacyjny Bratniej Pomocy (18 IV 1945), złożony z delegatów tych związków. Stowarzyszenie BP w efekcie nie uzyskało legalizacji i, jak podaje Adam Leśniewski (1963), uległo „samolikwidacji”. Powołany przez komitet alternatywny Tymczasowy Zarząd Komisaryczny BP uzyskał zatwierdzenie rektorskie (18 VIII 1945). Do zarządu, w którym dominowali delegaci studenckich związków politycznych, wprowadzono także reprezentantów studentów „niezrzeszonych”, wśród których byli też niektórzy skaptowani działacze zlikwidowanego Stowarzyszenia BP. Od marca 1946 roku kolejnymi prezesami BP byli „z wyboru” (faktycznie z rekomendacji) delegaci AZWM „Życie” (Antoni Rajkiewicz, Leszek Kołakowski). Ich pozycja wynikała ze wsparcia władz miejskich i partyjnych (PPR), mogli „załatwiać” sprawy bytowe w formie interwencji. W piśmie do BP (16 V 1946) rektor Tadeusz Kotarbiński dostrzegał, iż „Zarządy zdzierają się w ofiarnych pracach ponad siłę, ogół członków stosunkowo mało pomaga”.

Dochody własne BP stanowiły w pierwszym roku działania 23,51% ogółu dochodów – dominowały subwencje ministerialne i samorządowe. Pojawił się etatowy personel BP: 57 pracowników fizycznych, 19 – umysłowych, w tym 13 to studenci. Do kryzysu doszło, gdy władze zniosły (1 IV 1947) „przydziały stołówkowe” i kartki żywnościowe I kategorii (spośród 8 tys. studentów UŁ otrzymywało je 5 tys.). Bratnia Pomoc nie była jednak w stanie utrzymać stołówek i wpadła w deficyt. Po roku stołówki przejęła Powszechna Spółdzielnia Spożywców. Podobnie działo się z innymi dziedzinami – już 26 października 1945 roku bursami zajął się w Łodzi międzyuczelniany Komitet Domów Akademickich, złożony z delegatów związków politycznych i BP. Powiązaną z BP Spółdzielnię „Unia Akademicka”, prowadzącą zakłady usługowe (szewski, krawiecki, fryzjerski, pralnia) i sklep tekstylny, przekształcono (22 II 1947) w Międzyuczelnianą Spółdzielnię „Unia Akademicka”. Z inicjatywy Ministerstwa Zdrowia powołano w końcu 1945 roku Pomoc Lekarską dla Młodzieży Akademickiej w Łodzi, która objęła bezpłatną opieką wszystkich studentów. Początkowo była powiązana z BP (sekretarz PLMA, Henryk Ossowski wchodził do Zarządu BP). W gestii Bratniej Pomocy utrzymywała się tylko Sekcja Pośrednictwa Pracy i „akcja skryptowa” (do IV 1948 wydano 36 skryptów, o łącznym nakładzie 12 tys. egzemplarzy). W roku ak. 1948/1949 do BP UŁ należało 6,5 tys. członków (na ogółem 10 tys. studentów). Na dofinansowanie stołówek, obozów letnich i stypendia wydano w tym roku 65 mln zł.

Polityka władz i działaczy związków młodzieżowych w Łodzi tworzyła ogólnokrajowy wzorzec działań, prowadzący do zawłaszczenia Bratniej Pomocy. Na Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu ustalono jesienią 1946 roku, by w wyborach do Zarządu BP przyznać miejsca proporcjonalnie do liczebności organizacji studenckich: 26 mandatów przypadło Kołom Naukowym, a 14 – związkom politycznym. Tym samym Bratnia Pomoc przybrała formułę konfederacyjną. Do tego czasu lokalny Urząd Bezpieczeństwa we Wrocławiu stosował wobec członków Zarządu BP inwigilację, a sporadycznie – prowokacyjne rewizje i aresztowania. Na UMK w Toruniu aktywowano Bratnią Pomoc 28 października 1945 roku, na zebraniu Stałej Komisji Porozumiewawczej organizacji akademickich. Do Tymczasowego Zarządu weszło z „klucza wyborczego” po czterech delegatów AZWM „Życie” i Akademickiego Koła OM TUR oraz dwóch z Sekcji Akademickiej ZMD. Zarząd dokooptował następnie (21 XI 1945) dwóch przedstawicieli ZMW RP „Wici”. Statut BP zatwierdził Senat UMK 22 maja 1946 r., dysponując wykazem 50 członków-założycieli. Pracowano poprzez sekcje: stołówkową, mieszkaniową, UNRRA (przydziały odzieży, paczek żywnościowych i zeszytów), pożyczkowo-zapomogową, stypendialną, warsztatów, wczasów, informacyjno-prasową. Do Bratniaka należało (IV 1947) 1380, a w końcu 1948 roku – 1600 studentów. W nowym składzie Zarządu BP (X 1948) na 15 członków było tylko 4 „bezpartyjnych” (a 9 z PPR). Według sprawozdania Uczelnianego Komitetu PPR (za okres 1 X – 10 XI 1948): „W wyniku pracy Komisji Kwalifikacyjnej obsadzonej przez naszych towarzyszy procentowy rozdział bezpłatnych obiadów przedstawia się następująco: synowie robotników 35,6%, synowie chłopów 38%, reszta inteligencja pracująca (…) 32,4% mieszkających w domach akademickich to synowie robotników, 36,2% synowie chłopów, reszta inteligencja pracująca”. Spokojniejsza atmosfera panowała w Lublinie na UMCS, gdzie także powstała „tradycyjna”, jak pisano w prasie, Bratnia Pomoc. Działały w niej typowe sekcje: mieszkaniowa, zdrowia, wczasowa, samopomocowa (rozdzielająca przydziały odzieży i żywności), skryptowa oraz agendy: pralnia i stołówka.

Początkowo przed polityką „zawłaszczenia” Bratniej Pomocy przez studenckie związki polityczne chroniły się uczelnie „prywatne”. Reaktywowana 29 maja 1945 roku Bratnia Pomoc – Stowarzyszenie Studentów Akademii Handlowej w Poznaniu liczyła po roku już 1130 członków. Z porad lekarskich skorzystało 735 osób, na stołówkę wydano 810 tys. zł, a na pomoc stypendialną – 550 tys. zł (z subwencji Ministerstwa Oświaty). Podobnie jak na innych uczelniach komisyjnie rozdzielano kartki żywnościowe za pośrednictwem Agencji Aprowizacyjnej oraz paczki UNRRA i przydziały odzieżowe. BP zorganizowała w Poznaniu zjazd Organizacji Samopomocowych Akademickich Uczelni Handlowych (XI 1945), na którym powołano Ogólnopolskie Stowarzyszenie Organizacyj Samopomocowych Akademickich Uczelni Handlowych. Współdziałano zwłaszcza ze Stowarzyszeniem Samopomocy Studentów SGH w Warszawie. W informatorze SGH (1946) wśród listy zadań BP wymieniano „obronę interesów” młodzieży akademickiej, a także pośrednictwo pracy.

Najbardziej autonomicznie działała Bratnia Pomoc KUL – wznowiła pracę już 5 września 1944 roku. W roku ak. 1947/1948 liczyła 1700 członków. Akcja skryptowa dała 20 skryptów (700 tys. zł dofinansowania), rozprowadzono też 90 tytułów z zapasów. Organizacja Pomocy Lekarskiej KUL zapewniała bezpłatne badania i lekarstwa, studenci opłacali na ten cel poprzez BP składkę roczną (300 zł). Stosowano stypendia zdrowotne. Podobnie jak na innych uczelniach powojenną plagą była gruźlica – zetknęła się z nią jedna trzecia studentów KUL. 