Jak wprowadzaliśmy KRK na Uniwersytecie Warszawskim

Agata Wroczyńska

W prezentowanym tekście przedstawiam działania związane z systemem zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia, które zostały podjęte po znowelizowaniu ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym . Informacja o genezie i budowaniu systemu, towarzyszących temu procesowi rozwiązaniach prawnych wewnątrz Uniwersytetu Warszawskiego oraz strukturze i narzędziach systemu została zawarta w opracowaniu Bogdana Macukowa, Pawła Stępnia, Agaty Wroczyńskiej i Marii Ziółek Analiza najlepszych doświadczeń krajowych i zagranicznych w zakresie budowy wewnętrznych systemów zapewniania (quality assurance) i doskonalenia jakości kształcenia (quality enhancement) oraz budowy kultury jakości w warunkach wdrożenia Polskiej Ramy Kwalifikacji. Artykuł czeka na publikację w materiałach projektowych Instytutu Badań Edukacyjnych. Pozwoliłam sobie jednak wykorzystać w niniejszym tekście fragment materiału opracowanego przez Pawła Stępnia i przeze mnie w związku ze wspomnianym wyżej badaniem, dotyczącego systemu zapewnienia jakości kształcenia na Uniwersytecie Warszawskim.

Kluczową zmianą w odniesieniu do systemu szkolnictwa wyższego, którą przyniosła nowelizacja Prawa o szkolnictwie wyższym przyjęta przez Sejm RP 18 marca 2011 r., było wprowadzenie krajowych ram kwalifikacji. Odejście od centralnie ustalanej listy kierunków studiów i odzyskanie przez uczelnie autonomii w zakresie projektowania programów kształcenia było zmianą od dawna oczekiwaną, ale przynoszącą także duże wyzwania.

Szczególnie trudne dla Uniwersytetu Warszawskiego, największej polskiej uczelni wyższej, prowadzącej – w dniu wejścia w życie znowelizowanej ustawy – ponad 300 programów studiów, było takie zorganizowanie prac związanych z wdrażaniem KRK, by zweryfikowane i dostosowane do nowych przepisów programy mogły być realizowane od października 2012 roku.

Procedura dostosowywania programów kształcenia do wymogów znowelizowanego prawa została obmyślana bardzo precyzyjnie. Planowanym działaniom towarzyszyła nie tylko świadomość ograniczeń czasowych, ale także troska o zapewnienie wysokiej jakości zmodyfikowanych programów kształcenia. Wyzwanie było tym większe, że towarzyszące znowelizowanej ustawie kluczowe akty wykonawcze ukazywały się ze znacznym opóźnieniem. Ostatnie, dotyczące standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela, ma datę 17 stycznia 2012 r.

Warto zauważyć, że działania przygotowujące społeczność uczelni do nowego spojrzenia na proces kształcenia rozpoczęły się już dwa lata wcześniej, w 2010 r. Wówczas w nowym formularzu opisu przedmiotu wprowadzono wymóg definiowania efektów kształcenia do poszczególnych zajęć dydaktycznych. [Wszystkie akty prawne UW dotyczące jakości kształcenia są dostępne na stronie www.bjk.uw.edu.pl.] Proces zaznajamiania nauczycieli akademickich z odwoływaniem się, podczas planowania dydaktyki, do tego, co student będzie wiedział, rozumiał i potrafił zademonstrować po ukończeniu kształcenia, nie był ani prosty, ani łatwy. Wydaje się jednak, że tak wczesne „oswajanie” społeczności akademickiej zarówno z myśleniem o dydaktyce w kontekście efektów kształcenia, jak też ze specyficzną, niekiedy obcą temu środowisku, terminologią, pozwolił na szybsze i łatwiejsze działania po wprowadzeniu znowelizowanego prawa.

Weryfikacja i modyfikacja programów studiów

Prace związane z dostosowywaniem programów kształcenia do KRK rozpoczęto od uchwalenia przez Senat Uniwersytetu Warszawskiego wytycznych określających zasady tworzenia nowych i weryfikacji dotychczasowych programów studiów. Na wydziałach dziekani powołali specjalne zespoły mające za zadanie przegląd, weryfikację i dostosowanie programów studiów do nowych wymogów. Jednocześnie prowadzono na uczelni bardzo intensywną działalność szkoleniową. Przeprowadzono szereg spotkań warsztatowych dla nauczycieli akademickich oraz studentów zaangażowanych w prace nad nowym opisem bądź modyfikacją programów studiów. W szkoleniach na temat wdrażania KRK wzięło udział ok. 1000 uczestników, w tym m.in. członkowie wspomnianych wyżej wydziałowych komisji, studenci (zwłaszcza przedstawiciele Zarządu Samorządu Studentów UW oraz zarządów jednostek), przewodniczący i członkowie Wydziałowych Zespołów Zapewnienia Jakości Kształcenia oraz Uczelnianego Zespołu Zapewnienia Jakości Kształcenia. W związku z wdrażaniem ram i weryfikacją opisu programów kształcenia przygotowano także warsztaty dotyczące stosowania punktów ECTS i kształcenia językowego na uniwersytecie. Pracownicy i studenci mogli brać udział także w szkoleniach organizowanych poza uczelnią, dotyczących narzędzi procesu bolońskiego i różnych wymiarów reformy bolońskiej, w tym w szczególności europejskich i krajowych ram kwalifikacji. Władze uczelni zadbały także o utworzenie punktu konsultacyjnego oraz stworzenie zestawu odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące reformy szkolnictwa wyższego oraz odnoszące się do uniwersyteckich działań związanych ze znowelizowaną ustawą. Znalazły się tam materiały pomocne przy formułowaniu programów kształcenia na studiach I i II stopnia oraz studiach doktoranckich, a także nowe formularze raportów samooceny przygotowane przez PKA.

Postarano się także, by intensywnym działaniom dostosowywania oferty dydaktycznej do nowych regulacji prawnych towarzyszyła świadomość celu tych prac. Przypominano zatem o ideach towarzyszących wprowadzeniu KRK, co – w czasie wytężonych prac, w dużej części biurokratycznych – było ważne i potrzebne. [M.in. referat O szansach skutecznego kształcenia: Krajowe Ramy Kwalifikacji , wygłoszony 16.12.2011 na konferencji Jak uczyć skutecznie? ]

Z punktu widzenia systemu jakości kształcenia na UW istotną i cenną inicjatywą było powołanie specjalnych komisji rektorskich ds. programów kształcenia. W skład komisji weszli przedstawiciele dziedzin i dyscyplin naukowych z obszaru nauk humanistycznych (43 osoby), społecznych (43 osoby) oraz nauk ścisłych i przyrodniczych (13 osób). Członkowie komisji dokonywali oceny zmodyfikowanych programów kształcenia, dostosowanych do przepisów znowelizowanej ustawy. Działania te pozwoliły na przyjęcie przez Senat UW uchwał dotyczących prowadzonych na uczelni kierunków studiów i zdefiniowanych do tych kierunków efektów kształcenia. Warto zauważyć, iż niektóre jednostki, w wyniku prac nad ofertą dydaktyczną, wnioskowały o prowadzenie nowych kierunków studiów i opracowały nowe programy kształcenia. Zgodnie z procedurą uczelnianą były one opiniowane przez Senacką Komisję ds. Studentów, Doktorantów i Procesu Kształcenia, a Senat UW uchwalił zdefiniowane do nich efekty kształcenia i przyjął uchwały w sprawie prowadzenia tych kierunków.

Prace nad wdrażaniem KRK i doświadczenia z nimi związane przyniosły także wnioski, które uznano za warte rozważenia w działaniach związanych z funkcjonowaniem systemu zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia. Podczas corocznie organizowanej konferencji Dobre praktyki w zapewnianiu i doskonaleniu jakości kształcenia na Uniwersytecie Warszawskim przedstawiono problemy związane z wdrażaniem KRK. Szczególnie ważne zestawienie wniosków, problemów do rozważenia i pytań przyniósł referat dr Marty Zimniak-Hałajko z Wydziału Polonistyki. Prelegentka mówiła m.in., że: „Proces oceny wniosków innych jednostek o podobnym profilu kształcenia był bardzo ciekawym doświadczeniem o charakterze antropologicznym, pozwalającym zapoznać się z kulturą organizacyjną i problematyką badawczą w wybranych instytucjach UW. Ocena wniosków, za sprawą wymogów zewnętrznych i zadanych ram czasowych, siłą rzeczy koncentrowała się na sprawach technicznych, przedsięwzięcie to miało jednak istotny wymiar merytoryczny i komunikacyjny. Te właśnie wymiary warto pogłębić, a samej procedurze konsultacji nadać charakter ciągły – nie powinny one ograniczać się do obiegu dokumentów: ich istotą winna być dyskusja. Konsultacje takie pozwoliłyby w sposób refleksyjny i alternatywny zdefiniować procedury kontrolne, którym powinniśmy […] podlegać: „peer review” może być przestrzenią debaty, nie zaś „koleżeńskim przeglądem”, prezentacja „dobrych praktyk” w poszczególnych jednostkach traktowana może być jako inspiracja do przemyśleń, nie zaś wzór, do którego wdrażania warto dążyć.

Zachętą dla jednostek do udziału w dydaktycznych debatach środowiskowych może być przedstawienie ich jako przygotowań do spełnienia wymogów nowych systemów akredytacyjnych (PKA, UKA itp.). Dyskusja o systemach akredytacji pomogłaby jednostkom UW w wypracowaniu wspólnej polityki autonomii : jako skonsolidowane i zaangażowane środowisko UW może mieć wpływ na sam proces tworzenia wymogów, a nie tylko na to, jak zostanie przez kontrolerów zewnętrznych ocenione”.

Proces wdrażania KRK na Uniwersytecie Warszawskim przyniósł szereg pozytywnych doświadczeń i ogólne nastawienie władz uczelni oraz kierowników jednostek organizacyjnych, do wdrażania KRK jest pozytywne. W badaniu ankietowym na pytanie dotyczące ogólnego nastawienia kierownictwa uczelni do wdrażania KRK otrzymaliśmy 61% odpowiedzi pozytywnych i raczej pozytywnych. Jednocześnie jednak postrzeganie przez nauczycieli akademickich procesu dostosowywania programów kształcenia do wymogów znowelizowanego prawa nie jest jednoznacznie ani pozytywne, ani negatywne. We wspomnianej ankiecie, przeprowadzonej przez Fundację Rektorów Polskich w ramach projektu Benchmarking w szkolnictwie wyższym – wdrażanie Krajowych Ram Kwalifikacji , na pytanie dotyczące ogólnego nastawienia nauczycieli akademickich do wdrażania KRK otrzymaliśmy 45% odpowiedzi negatywnych i aż 23% jednostek zaznaczyło odpowiedź „trudno powiedzieć”. Najistotniejszym problemem wskazywanym przez jednostki okazało się narzucenie zbyt szybkiego tempa prac, które utrudniało gruntowny namysł nad programami studiów (co było właściwym celem wprowadzanych reform).

System jakości kształcenia na UW

Uchwalenie nowelizacji ustawy spowodowało konieczność wprowadzenia zmian w Statucie Uniwersytetu Warszawskiego . W niewielkim, ale istotnym stopniu uległy zmianie zapisy dotyczące systemu zapewniania jakości kształcenia:

„2. W skład systemu wchodzą zespoły zapewniania jakości działające na wydziałach i w innych jednostkach organizacyjnych prowadzących studia, uczelniany zespół zapewniania jakości oraz inne zespoły działające na rzecz zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia, utworzone przez Rektora.

3. Zasady tworzenia, skład, tryb powoływania oraz zakres i formy działania zespołów, o których mowa w ust. 2, ustala Rektor”.

Wzmianka o tworzeniu przez rektora również innych zespołów niż zespoły zapewniania jakości wynika z dobrych doświadczeń związanych z wdrażaniem KRK w roku akad. 2011/2012. Ważną rolę w tym procesie, ściśle łączącym się z zapewnieniem wysokiej jakości kształcenia, odegrały bowiem komisje rektorskie ds. programów kształcenia, opiniujące programy kształcenia w zakresie ich zgodności z wytycznymi Senatu UW, a powołane do wykonania tego właśnie zadania.

Prace nad projektami nowych dokumentów systemu zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia stanowiły dogodną okazję do namysłu, w jaki sposób – wykorzystując doświadczenia z lat 2007-2012 i w zgodzie z nowym stanem prawnym – zmodyfikować zapisy istniejących już uczelnianych aktów prawnych. Warto zauważyć, że system zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia na UW został zaprojektowany z pełną świadomością specyfiki uczelni, jej skomplikowanej struktury, dużej liczby jednostek podstawowych prowadzących kształcenie, różnorodności prowadzonych kierunków studiów, specyfiki i tradycji poszczególnych wydziałów. Wszelkie działania podejmowane na poziomie centralnym muszą zatem mieć charakter „ramowy”, a odpowiedzialność za zapewnianie i doskonalenie jakości kształcenia jest w gestii poszczególnych wydziałów i innych jednostek dydaktycznych prowadzących studia. Uczelniany Zespół Zapewnienia Jakości Kształcenia opracował więc ogólne Wskazówki i propozycje rozwiązań dotyczące systemu zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia na wydziałach i w innych jednostkach organizacyjnych prowadzących studia na UW , a w poszczególnych jednostkach podjęto intensywne prace nad stworzeniem i opisaniem procedur i mechanizmów zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia, dostosowanych do potrzeb tych jednostek.

Warto jednak zauważyć, że wszelkie działania związane z tworzeniem i funkcjonowaniem systemów na wydziałach trzeba oprzeć na zasadach wskazanych w odpowiednich dokumentach uczelnianych. Są to:

1) zasada oparcia systemu jakości na wartościach akademickich zgodnie z przekonaniem, że kluczem do wysokiej jakości kształcenia na UW jest świadome współtworzenie kultury jakości przez wszystkich członków społeczności akademickiej, a uzyskiwanie wysokiej jakości nierozerwalnie wiąże się z autonomią, tradycją i godnością społeczności akademickiej i możliwe jest dzięki osiąganiu założonych przez nią celów;

2) zasada ścisłego powiązania systemu jakości z misją i strategią UW oraz misją, strategią i koncepcją kształcenia przyjętymi przez wydział lub inną jednostkę;

3) zasada świadomego podejmowania działań i ich ciągłego doskonalenia (przy wykorzystaniu cyklicznego przeglądu osiągniętych wyników);

4) zasada przejrzystej struktury systemu i właściwego określenia i rozdzielenia kompetencji ze szczególnym określeniem zaangażowania władz wydziału lub innej jednostki oraz jednostkowego zespołu zapewniania jakości kształcenia;

5) zasada harmonijnego i zrównoważonego powiązania działań systemu jakości z działaniami w obrębie innych obszarów działalności uczelni i jej jednostek, ze szczególnym uwzględnieniem proporcjonalnego zaangażowania nauczycieli akademickich w dydaktykę, pracę naukową i pracę organizacyjną;

6) zasada wykorzystania tradycji, doświadczeń i dobrych praktyk w zakresie zapewniania wysokiej jakości kształcenia na wydziale lub w innej jednostce;

7) zasada opartego na dialogu współdziałania z przedstawicielami otoczenia społecznego.

Prace nad wydziałowymi (jednostkowymi) systemami zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia powinny się zakończyć w czerwcu 2013 roku.

Wydaje się, że modyfikowane w tym roku akademickim (2012/2013) wewnątrzuniwersyteckie regulacje prawne, określające system zapewnienia i doskonalenia jakości kształcenia na UW „z pewnością sprawią, że stanie się on systemem nie tylko z nazwy. Wprowadzenie jednak zasad, procedur i mechanizmów oraz wymogu ich stosowania, weryfikacji i ulepszania w zgodzie z ideą cyklu Deminga – wymagać będzie szczególnej dbałości o świadome współtworzenie kultury jakości, opartej na fundamentalnych wartościach akademickich. Bez tego fundamentu system ułatwiający osiąganie założonych przez społeczność uniwersytecką celów szybko wyrodzi się w tłumiący wszelką autonomię twór biurokratyczno-kontrolny”.

Mgr Agata Wroczyńska, kierownik Biura ds. Jakości Kształcenia Uniwersytetu Warszawskiego