Celem przedstawionego opracowania nie jest ocena dorobku naukowego instytutów Polskiej Akademii Nauk, a jedynie zestawienie uzyskanych parametrów naukometrycznych, takich jak: liczba publikacji, cytowań i cytowań bez autocytowań, ponadto średniej wartości cytowań publikacji, indeksu Hirscha oraz zmodyfikowanego indeksu Hirscha. Prowadząc analizę, starano się uwzględniać zmiany organizacyjne zachodzące w Polskiej Akademii Nauk, a polegające na zmianie nazw instytutów czy łączeniu się mniejszych instytucji naukowych. Bezbłędne przeprowadzenie takiej analizy przez osobę z zewnątrz jest trudne. Uwaga ta dotyczy analizy dorobku publikacyjnego określonej instytucji naukowej, a w jeszcze większym stopniu poszczególnych pracowników naukowych. Optymalne byłoby, gdyby Akademia prowadziła okresowo takie analizy na podstawie danych zebranych przez poszczególne instytuty naukowe. Jedynie one wiedzą, jak zmieniały się ich struktury organizacyjne czy nazwy własne. Mimo że włożono dużo wysiłku w jak najstaranniejsze przeprowadzenie analizy, na pewno niektóre instytuty naukowe doszukają się w niej rozbieżności z danymi, które same zebrały. Oprócz niezamierzonych błędów autora, inna przyczyna rozbieżności może wynikać ze zmian organizacji baz danych Web of Science. Ponadto w przypadku kilku instytutów zauważyć można mnogość stosowanych w publikacjach nazw własnych czy pomijanie afiliacji do PAN. W miarę możliwości starano się te rozbieżności wychwytywać, jakkolwiek gdyby podobną analizę prowadziła jakaś instytucja czy osoba z zagranicy, możliwości prawidłowej analizy byłyby niewielkie. Wydaje się, że władze Akademii i poszczególnych instytutów powinny na to zwrócić uwagę, gdyż działa to na ich szkodę, zaniża faktyczny dorobek naukowy. Oczywiście błędów z lat ubiegłych nie można już naprawić, ale można przynajmniej bieżące publikacje opisywać prawidłową afiliacją.

W opracowaniu tym zestawiono wszystkie dane naukometryczne dotyczące obecnie istniejących instytutów PAN (Tabela 2). Na stronie internetowej Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN (www.ibch.poznan.pl) została umieszczona tabela zawierająca wszystkie zebrane dane w formie rozszerzonej. Zawiera ona m.in. liczbę corocznych cytowań dla wszystkich instytutów PAN w latach 2000-2012 , a także korelacji parametrów naukometrycznych z liczbą zatrudnionych w nich pracowników naukowych. Tabela została przygotowana w ten sposób, aby zebrane dane można było sortować we wszystkich kolumnach według rosnących lub malejących wartości. W przypadku pomyłek i nieścisłości istnieje możliwość poprawienia analizy naukometrycznej dla danego instytutu i wprowadzenia takich danych na stronie internetowej IChB PAN.

Wyniki

Zdecydowanym liderem zestawienia jest Instytut Fizyki, któremu ustępuje Instytut Fizyki Jądrowej i Centrum Astronomiczne. Instytut Fizyki jest liderem zarówno jeśli chodzi o liczbę publikacji i ich cytowań, jak również wartości indeksu Hirscha. Jeśli porównać zestawienie według zmodyfikowanego indeksu Hirscha oraz średniej cytowań pojedynczej publikacji, to na czoło wysuwa się zdecydowanie Centrum Astronomiczne. Na wykresie zestawiono indeksy Hirscha oraz zmodyfikowane i progresywne indeksy Hirscha wszystkich instytutów PAN, których wartość indeksu Hirscha wynosiła co najmniej 20. W zdecydowanej większości instytutów zauważyć można systematyczny wzrost liczby cytowań, przy czym był on większy niż wzrost publikacji. Szczególnie wyraźny wzrost liczby cytowań widać za ostatnie 4 lata, czyli w okresie obejmującym lata 2009-2012. Jest to okres, dla którego MNiSW prowadzi analizę osiągnięć polskich instytucji naukowych dla ich kategoryzacji. Bardzo interesujące będzie porównanie obu analiz. Średnio, dla wszystkich instytutów PAN, w ciągu ostatnich 4 lat zgromadziły one 37% ich całkowitej puli cytowań, a zdarzały się takie, dla których było to nawet zdecydowanie ponad 50%. Ponadto jeśli zsumuje się coroczne cytowania wszystkich instytutów PAN, to zaobserwować można prawie liniowy wzrost cytowań. Od roku 2000 do 2012 wzrosły one z 24701 do 82840, z czego wynika, że liczba cytowań podwaja się co 6-7 lat. W latach 1973-2008 wszystkie instytuty PAN opublikowały łącznie 62938 prac, które cytowane były razem 552837 razy. W ostatnich 5 latach przybyło 19828 nowych publikacji (obecnie razem jest ich 82766) i 352373 cytowań (obecnie razem jest ich 905210). Dane te pokazują 24-procentowy wzrost liczby publikacji i 39-procentowy liczby cytowań w tym samym okresie. Z wyliczeń tych wynika, że przeciętna publikacja cytowana jest blisko 11 razy (wzrosła z 8.8 w roku 2008). Siedem prac posiadających afiliacje instytutów PAN cytowanych było ponad 1000-krotnie, 22 publikacje ponad 500 razy, a 690 co najmniej 100-krotnie. Wbrew pesymistycznym doniesieniom prasowym 49 publikacji z afiliacją instytutu PAN opublikowanych było w „Science”, a 74 prace znalazły się na łamach „Nature”.

Średni indeks Hirscha i zmodyfikowany indeks Hirscha dla wszystkich instytutów PAN wynosił odpowiednio 32 i 2.09, wliczając do tej średniej także indeksy instytutów nauk humanistycznych i społecznych PAN (pominięcie ich powoduje, że wzrastają one odpowiednio do 39 i 2.40). W roku 2008 średni indeks Hirscha dla wszystkich instytutów PAN wynosił odpowiednio 19 i 1.58. Instytuty PAN opublikowały łącznie 82766 prac, co stanowi 20.4% wszystkich publikacji z afiliacją do polskiej instytucji naukowej. Obecnie indeks Hirscha wszystkich instytutów PAN wynosi 187 (w roku 2008 wynosił 136), a wszystkich instytucji naukowych w Polsce 343. W roku 2008 indeks Hirscha dla Polski wynosił 146 i stanowił 19.5% ówczesnego indeksu Hirscha dla Stanów Zjednoczonych (h = 749). Obecny indeks Hirscha dla USA wynosi 1739, z czego wynika, że obecny indeks Hirscha dla Polski (h = 343) w stosunku do amerykańskiego nie uległ zmianie, bo stanowi 19.7% tej wartości.

W przedstawionej analizie po raz pierwszy zaproponowano nowy parametr naukometryczny powstający z pomnożenia normalnego i zmodyfikowanego indeksu Hirscha. Nadanie mu nazwy „progresywny indeks Hirscha (hp)” wydaje się dobrze oddawać jego sens. Jego wymiar matematyczny jest następujący: hp = h x hm lub hp = h2/N0.4 i jest zaokrąglony do liczby całkowitej. Analiza wykresu, na którym zaznaczone są indeksy Hirscha i zmodyfikowane indeksy Hirscha, pokazuje, że istnieją instytuty PAN, które mają równocześnie wysoki indeks Hirscha i zmodyfikowany indeks Hirscha. W większości przypadków te same instytuty w ostatnich latach zebrały szczególnie dużo cytowań lub dynamika wzrostu cytowań jest szczególnie duża. Przyrost dobrze ocenianych (w konsekwencji dobrze cytowanych) publikacji jest w nich szczególnie dynamiczny. Jak można zauważyć, aby uzyskać wysoką wartość progresywnego indeksu Hirscha (hp), należy publikować dużo (wyraża to wartość N w równaniu matematycznym) i równocześnie dobrze cytowanych prac (konsekwencją jest dynamiczny wzrost indeksu Hirscha oznaczony symbolem h w tym samym równaniu). Zdecydowanym liderem tak prowadzonej analizy jest tutaj Centrum Astronomiczne przed Instytutem Fizyki Jądrowej i Instytutem Fizyki.

Bardzo wnikliwy czytelnik obecnego zestawienia i opublikowanego w roku 2008 może zauważyć kilkuprocentową rozbieżność zebranych wyników. Web of Science unowocześnia okresowo swoje bazy danych i sposób prowadzenia analizy. Na przykład bazy Web of Science oparte są na tzw. filadelfijskiej liście czasopism. Jest ona rozszerzana okresowo i wtedy wcześniejsze wydania owych nowo dodanych czasopism „zasilają” bazę danych na lata wcześniejsze (od początku ich wydawania). Obecnie lista filadelfijska obejmuje około 10 tys. czasopism, kilka lat temu było ich jeszcze około 6 tys. Jest to najprawdopodobniej powodem 5-10% rozbieżności zebranych danych. Chyba najbardziej doniosła jest zmiana definicji „autocytowania”. Wcześniej, jeśli publikację cytował każdy jej współautor, liczone to było jako autocytowanie dla każdego współautora. Obecnie cytowanie takiej pracy przez „Kowalskiego” sprawia, że jako autocytowanie liczy się to jedynie dla niego samego, ale już nie dla pozostałych współautorów. W konsekwencji całkowita liczba autocytowań zmniejszyła się przeciętnie z 30% do 10%.

Oczywiście można przedstawione wyniki analizy korelować z liczbą zatrudnionych pracowników naukowych, okresem istnienia danego instytutu (w zestawieniu są takie, które istnieją ponad 60 lat i takie, które powstały trochę ponad 10 lat temu) czy poziomem ich finansowania ze środków centralnych.

Jak można zauważyć, komentarz autora przedstawionego zestawienia jest bardzo ograniczony. Jak wspomniano wcześniej, nie jest jego celem wskazywanie, który instytut jest lepszy, a który gorszy. Analiza naukometryczna wskazuje, że instytuty są zróżnicowane. Autorowi opracowania bardziej zależało na zebraniu danych naukometrycznych wszystkich instytutów PAN i pokazanie ich umiejscowienia i potencjału naukowego w Polsce. Należy mieć nadzieję, że znajomość przedstawionej analizy pośród osób zajmujących się polityką naukową w Polsce przyczyni się do rozwoju potencjału naukowego tych instytutów.