Polski po arabsku

W konkursie Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki MNiSW grant naukowy na realizację oryginalnego projektu badawczego Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego otrzymał międzynarodowy interdyscyplinarny zespół badawczy koordynowany przez filologów z UMK. Przedmiotem badań będzie pierwszy przekład Koranu na język słowiański – polski, dokonany bezpośrednio z arabskiego oryginału już w II połowie XVI w. przez muzułmanów (Tatarów) Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przekład ten zachował się w kilkunastu odpisach o różnym stopniu czytelności. Dzisiaj rękopisy te są przechowywane w bibliotekach naukowych Wilna, Mińska, Grodna, Petersburga i Londynu. Znanych jest też kilka kopii pozostających w posiadaniu osób prywatnych. Specyfiką tych rękopisów jest to, iż (staro)polski język przekładu zapisano specjalnie przystosowanym alfabetem arabskim.

Tefsiry Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego są oryginalnym źródłem filologiczno-historycznym i kulturowym, dotąd w zasadzie niewykorzystywanym do interdyscyplinarnych badań naukowych. W pracach 14-osobowego zespołu biorą udział specjaliści z Uniwersytetu Wileńskiego, z Białoruskiej Akademii Nauk oraz z kilku uczelni polskich, poza UMK z: Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu w Białymstoku oraz z Instytutu Badań Literackich PAN. W zespole są zarówno slawiści (poloniści i białoruteniści), jak i orientaliści (arabiści i turkolodzy) oraz historycy.

W połowie kwietnia zespół odbył pierwsze spotkanie robocze w ramach tzw. warsztatów kitabistycznych. Kitabistyka to subdyscyplina filologiczna, która bada różnorodne zabytki piśmiennictwa Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, które powstawały w językach polskim i białoruskim od połowy XVI w., jednak te języki słowiańskie zapisywano alfabetem arabskim. Podczas warsztatów opracowano uniwersalny, akceptowany przez wszystkich badaczy system transliteracji alfabetu arabskiego na łaciński. Ustalono również, jakie konkretnie zabytki należy uwzględnić w badaniach, uzgodniono kryteria ich wyboru oraz procedury pozyskania. Przyjęty też został szczegółowy harmonogram badań oraz podzielono zadania według kompetencji uczestników programu.

Przed badaczami stoi teraz żmudne zadanie odczytania arabskich rękopisów. Niektóre z nich mają objętość powyżej 1000 stron i są mocno zdefektowane. Trzeba też dokonać konwersji alfabetycznej z arabskiego na łacinkę, a następnie opracować materiał pod względem filologicznym i historycznym. Docelowo zespół zamierza przygotować krytyczną edycję staropolskiego przekładu świętej Księgi islamu, wprowadzając ją w ten sposób do świadomości społecznej oraz do obiegu naukowego jako oryginalne źródło filologiczne, a zarazem jako ważny fakt z historii polskiej kultury i języka. Wykonawcy zadania mają nadzieję, że ich praca zainteresuje również wyznających islam potomków Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polski, Litwy i Białorusi. Dla ich przodków rękopiśmienne tefsiry były przecież najważniejszą dostępną i zrozumiała księgą objaśniającą nauki islamu w warunkach ich życia w diasporze.