Co się działo na Jawgul?

3 pracowników naukowych i 5 studentów UAM przez prawie 2 miesiące prowadziło badania archeologiczne na terenie Sudanu. Zespół tworzyli archeolodzy, arabiści oraz etnolog. Ze względów politycznych prace planowane wcześniej na wyspie Sabnas przeniesiono na wyspę Jawgul w rejonie III Katarakty Nilu. Teren ten, podobnie jak obszar V Katarakty, za kilka lat zostanie zalany wodami jeziora zaporowego. Władze sudańskie rozpoczęły budowę hydroelektrowni w miejscowości Kadźbar. Pod wodą znajdą się wioski, pola uprawne i wyspy oraz ogromna liczba stanowisk archeologicznych.

Jawgul jest niewielką, sezonową wyspą, długą na około 1,8 km i szeroką na około 350 m. W czasie naszej zimy, poziom Nilu w Sudanie jest niski i na wyspę można przejść suchą nogą. Jednak latem coroczny wylew zmienia Jawgul w wyspę. Rejon ten co najmniej od czasów średniowiecznych zamieszkują Nubijczycy z plemienia Mahas. Ta informacja stała się podstawą do przeprowadzenia badań archeologiczno-etnologicznych. Etnolog poprzez wywiady z mieszkańcami wyspy starał się poznać tradycyjne wizje przeszłości tubylców. Mieszkańcy wskazywali mu miejsca, które uważali za związane z przeszłością, opowiadali historie o dawnych czasach, zapoznali z tradycyjnymi podziałami ziemi oraz nazewnictwem poszczególnych części wyspy.

Na Jawgul znajdują się liczne pozostałości archeologiczne. Wschodnią część wyspy zajmuje opuszczona, zrujnowana, średniowieczna osada. Są pozostałości kościoła, domów oraz tak zwanych wież mieszkalnych – piętrowych, kamienno-ceglanych budynków, zbudowanych na szczytach wyniesień, z wejściem zlokalizowanym na poziomie pierwszego piętra. W centralnej i zachodniej części wyspy znajduje się współczesna wioska, która powstała pomiędzy twierdzą (XVI-XIX w.), a wieżą kamienno-ceglaną. Forteca zbudowana w całości z mułu nilowego oraz kamieni zachowana jest w sposób niebywały. Najwyższa z jej wież ma obecnie 8 m wysokości. Ludność miejscowa pamięta, iż w fortecy było więzienie. Wieża kamienno-ceglana nosi ślady poważnych zniszczeń i współczesnych reperacji. Według miejscowych została ona zbombardowana z pokładów brytyjskich parowców, które kursowały po Nilu w czasach powstania Mahdiego (koniec XIX wieku). Obecnie wieża służy jako magazyn dla jednej z rodzin zamieszkującej wyspę. Na Jawgul w znajdują się pozostałości trzech szkół koranicznych, w których kształciła się większość starszych mieszkańców wyspy.

Archeolodzy dokumentowali pozostałości przeszłości, wykorzystując metody badań powierzchniowych, poprzedzone analizą zobrazowań satelitarnych. Pozostałości twierdzy islamskiej poddano analizie architektonicznej. Przy użyciu tachimetru elektronicznego sporządzono plan założenia z otaczającymi budynkami. Podobną metodykę zastosowano do udokumentowania pozostałości wieży kamienno-ceglanej na przeciwległym skraju wsi oraz wszystkich szkół koranicznych na wyspie.

Badania pozwoliły na prześledzenie zmian w rozkładzie współczesnej wsi. Na podstawie tych prac można wnioskować, iż osada rozwijała się wokół twierdzy. Tam powstał pierwszy meczet na wyspie oraz szkoła koraniczna. Najstarszym elementem twierdzy była wieża mieszkalna. Z czasem stała się ona wieżą narożną większego założenia. Współcześnie ludność opuszcza wyspę przenosząc się na lewy brzeg Nilu. Wraz z tym zmienia się architektura mieszkalna.

Obecnie na lewym brzegu Nilu, na wysokości Jawgul, zbudowano szkołę podstawową, która przejęła funkcję szkół koranicznych. Było to miejsce, w którym arabiści prowadzili warsztaty dla dzieci. Po zakończeniu prac terenowych archeolodzy przeprowadzili 4-dniowe warsztaty z teorii oraz metod badań krajobrazu w archeologii dla pracowników Sudańskiej Służby Starożytności.

W kolejnym sezonie Polacy podejmą badania ruin wsi średniowiecznej we wschodniej części wyspy – obecnie jest to obszar niezamieszkały, według tradycji miejscowej siedlisko złych mocy i sił nadprzyrodzonych. W obrębie tych ruin znajdują się również pozostałości wież mieszkalnych. Pozwoli to na porównanie zmian współczesnego i średniowiecznego osadnictwa, czyli budowli wznoszonych przez obecnych przedstawicieli plemion nubijskich oraz przez ich przodków.

Wyjazd Polaków do Sudanu był możliwy dzięki podpisanej w 2011 roku przez uniwersytet umowie o współpracy z Sudańską Służbą Starożytności (National Corporation for Antiquities and Museums of Sudan). Prace terenowe archeologów i etnologa są finansowane z grantu Narodowego Centrum Nauki (program Preludium 3). Prace arabistów są finansowane przez UAM oraz sponsorów prywatnych. Warsztaty dla naukowców sudańskich są finansowane przez UAM oraz NCAM.