Rok 2012 był dla Polskiej Komisji Akredytacyjnej szczególnie znaczący, ponieważ Komisja i całe środowisko akademickie działało już w nowych warunkach prawnych określonych w znowelizowanej ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym .

Ocena instytucjonalna

Działalność statutowa Komisji w roku 2012 objęła instytucjonalną i programową ocenę jakości kształcenia, opiniowanie wniosków uczelni o utworzenie kierunków studiów, a także opiniowanie wniosków w zakresie jakości kształcenia uczelni występujących do Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów o przyznanie uprawnień do nadawania stopni naukowych. W roku 2012 Komisja wydała 48 ocen w zakresie instytucjonalnej oceny jakości kształcenia, w tym 3 oceny wyróżniające, 44 pozytywne i jedną ocenę warunkową. Oceny przyznawane były na podstawie ośmiu kryteriów ocenianych w skali pięciostopniowej: wyróżniająco, w pełni, znacząco, częściowo i negatywnie. Oceny te dotyczyły wydziałów jako podstawowych jednostek organizacyjnych uczelni. O wielkim zakresie prac Komisji związanych z oceną instytucjonalną niech świadczy to, że wizytowane wydziały prowadziły łącznie 223 kierunki studiów, 90 studiów doktoranckich i 255 studiów podyplomowych.

Oceny wyróżniające otrzymały: Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz Wydział Oceanografii i Geografii Uniwersytetu Gdańskiego. Analizując poszczególne kryteria stosowane przez PKA do oceny instytucjonalnej, warto podkreślić, że najwyższe oceny otrzymywały wydziały w zakresie kryterium 4, tj.: „Jednostka posiada wystarczające zasoby kadrowe, materialne i finansowe do realizacji zakładanych celów strategicznych i osiągnięcia efektów kształcenia”. Bowiem za to kryterium 11 jednostek spośród 48 ocenianych, otrzymało ocenę cząstkową „wyróżniająco”. Również wysoko ocenione zostało kryterium 5, tzn.: „Jednostka prowadzi badania naukowe”, za które 13 wydziałów otrzymało cząstkową ocenę „wyróżniająco”. Najsłabsze oceny wydziały otrzymały za kryterium 6, czyli: „Jednostka uczestniczy w krajowej i międzynarodowej wymianie studentów, doktorantów, pracowników naukowych i dydaktycznych oraz współpracuje z krajowymi i międzynarodowymi instytucjami akademickimi, a także z przedsiębiorstwami i instytucjami”. 14 wydziałów na 48 ocenianych otrzymało cząstkową ocenę „znacząco”. Również słabsze oceny zespoły oceniające wystawiły za kryterium 7, tj.: „Jednostka zapewnia studentom i doktorantom właściwe wsparcie naukowe, dydaktyczne i materialne w procesie uzyskiwania efektów uczenia się”, za które 10 spośród 48 ocenianych jednostek otrzymało ocenę „znacząco”.

Należy też podkreślić, iż sześć wydziałów otrzymało cząstkową ocenę „wyróżniająco” za kryterium drugie, tzn.: „Jednostka stosuje skuteczny wewnętrzny system zapewnienia jakości kształcenia”, które jest jednym z dwóch kryteriów stanowiących o pozytywnej ocenie instytucjonalnej. Wyróżniająca ocena podyktowana była głębokim wdrożeniem cyklicznych i systematycznych ocen wewnętrznych jakości kształcenia, raportowaniem oceny jakości głównych obszarów procesu dydaktycznego, formułowaniem zaleceń i ich konsekwentną realizacją. Wewnętrzny system zapewnienia jakości kształcenia na tych wydziałach był wyjątkowo dobrze obudowany procedurami przyporządkowanymi do poszczególnych procesów oceny jakości kształcenia oraz charakteryzował się dobrze sprecyzowanym zakresem kompetencji organów odpowiedzialnych za budowanie wysokiej kultury jakości kształcenia. Wdrożone było systematyczne monitorowanie i ewaluacja podstawowych elementów systemu, takich jak: proces ankietyzacji, okresowa ocena kadry akademickiej, hospitacje, przeglądy programowe, system weryfikacji efektów kształcenia, w tym proces dyplomowania, system oceny studentów, pomoc studentom w odnajdywaniu się na rynku pracy. Stwierdzono, iż na wizytowanych wydziałach na ogół dobrze rozwija się współpraca z przedstawicielami pracodawców, aczkolwiek ma ona charakter niesformalizowany.

Ocena programowa

W ocenie programowej kierunków studiów, dokonywanej na podstawie ośmiu kryteriów ocenianych w skali: wyróżniająco, w pełni, znacząco, częściowo i niedostatecznie, Prezydium PKA wydało ogółem 254 oceny, w tym 23 wydano kierunkom studiów prowadzonych na uczelniach, w których wizytacja odbyła się na wniosek ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Trzeba podkreślić, iż na 254 oceny przypadają aż 63 uchwały (24,8% ogółu ocen) PPKA dotyczące odstąpienia od dokonania oceny lub jej zawieszenia. Przyczyną dużej liczby takich decyzji była rezygnacja uczelni z kształcenia na danym kierunku studiów z powodu braku kandydatów lub niespełnianie warunków minimum kadrowego i korzystanie z zapisów ustawy przyznającej okres 12 miesięcy na spełnienie ustawowych wymagań. Spośród 254 ocen Prezydium PKA postanowiło wydać ocenę wyróżniającą dla 5 jednostek w zakresie kierunków studiów: weterynaria na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu, prawo na Uniwersytecie Warszawskim i Akademii Leona Koźmińskiego, pedagogika na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie, socjologia w Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej. Prezydium wydało 146 ocen pozytywnych, 22 oceny warunkowe i 18 ocen negatywnych. Oceny negatywne stanowią zatem 9,4% ogółu ocen (wyłączając odstąpienia i zawieszenia), a więc zdecydowanie więcej aniżeli w poprzednich latach. Oceny negatywne zostały w decydującej mierze przyznane kierunkom prowadzonym w jednostkach uczelni wskazanych do oceny przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego.

Zatrzymując uwagę na 23 wizytowanych kierunkach studiów na wniosek ministra trzeba zauważyć, że wydano dla nich 3 oceny pozytywne, 1 ocenę warunkową i 14 negatywnych (60,1% ogóły ocen negatywnych), a w 5 przypadkach odstąpiono od wydania oceny z uwagi na zaprzestanie kształcenia na danym kierunku lub niewygaśnięcie terminu zawieszenia kształcenia decyzją ministra. Przyczyną negatywnych ocen jakości kształcenia były na ogół głębokie braki w minimum kadrowym, osiąganie słabych efektów kształcenia w szczególności w procesie dyplomowania, a także niewystarczający stopień wdrożenia wewnętrznego systemu zapewnienia jakości kształcenia na wizytowanym kierunku. Natomiast uczelnie wskazane do oceny przez ministra, które otrzymały negatywne oceny, wykazywały brak spełnienia w oczekiwanym stopniu wszystkich kryteriów oceny stosowanych przez PKA. Oceny warunkowe, stanowiące 11,5% w stosunku do ogółu ocen (z wyłączeniem ocen zawieszenia i odstąpienia), znajdowały przyczynę w słabych efektach w procesie dyplomowania, braku jednej osoby w minimum kadrowym, braku wystarczającego wdrożenia wewnętrznych systemów zapewniania jakości kształcenia.

Analizując strukturę ocen z uwagi na uczelnie publiczne i niepubliczne trzeba zauważyć, że spośród 5 ocen wyróżniających 2 przypadły uczelniom niepublicznym. Na 18 ocen negatywnych aż 16 przypadło na uczelnie niepubliczne, w tym 14 uczelniom wizytowanym na wniosek ministra. Na 22 oceny warunkowe 15 otrzymały uczelnie niepubliczne, a 7 - uczelnie publiczne. I wreszcie oceny pozytywne przypadły w 42% ogółu ocen pozytywnych uczelniom niepublicznym. Uczelnie niepubliczne w swoich ocenach otrzymały ogółem: 16,8% ocen negatywnych, 15,7% ogółu ocen warunkowych, 65,2% ocen pozytywnych i 2,1% ocen wyróżniających. W uczelniach publicznych oceny pozytywne stanowiły aż 87,5% ogółu ocen, warunkowe 4,2%, negatywne 2,1%, a wyróżniające 3,1% ogółu ocen. Natomiast na 63 odstąpienia lub zawieszenia oceny 51 dotyczyło uczelni niepublicznych, co potwierdza dużą wrażliwość tych uczelni na sytuację rynkową i demograficzną.

Nowe kierunki studiów

Szczególnie interesującym obszarem działalności PKA, z uwagi na przyznaną uczelniom autonomię w zakresie kreowania kierunków studiów, było opiniowanie wniosków o utworzenie kierunków zgodnie z krajowymi ramami kwalifikacji. PKA rozpatrzyła w 2012 roku 202 wnioski o utworzenie kierunków studiów w tym 136 złożonych przez uczelnie niepubliczne. Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że wnioski te składają wyłącznie uczelnie nieautonomiczne (a więc niespełniające art. 11 ustawy). Negatywnie zaopiniowano 94 wnioski, co stanowi 46,5% ogółu wniosków (w tym w uczelniach niepublicznych udział negatywnie zaopiniowanych wniosków wynosi 52,2%). Z uwagi na nowe warunki tworzenia kierunków studiów Polska Komisja Akredytacyjna w procesie opiniowania, w trosce o właściwe wdrażanie nowych zasad, w tym KRK, starała się formułować w swoich pozytywnych opiniach wiele zaleceń, które powinny sprzyjać jakości kształcenia, a które będą konsekwentnie przez Komisję weryfikowane w drodze perspektywicznej oceny. W podsumowaniu warto spojrzeć na stopień przygotowania uczelni do wdrażania przepisów znowelizowanej w 2011 r. ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym , w tym krajowych ram kwalifikacji. Na podstawie złożonych wniosków o nowe kierunki studiów, a także przeprowadzonych wizytacji związanych z oceną programową, można ocenić, iż stopień ten jest bardzo zróżnicowany.

Uczelnie umiarkowanie wykorzystywały możliwości tworzenia nowych koncepcji kształcenia, a raczej odwoływały się do kierunków tradycyjnych, bazując na programach kształcenia wypracowanych przez standardy kształcenia. Jako nowe propozycje powstały na przykład kierunki: zarządzanie państwem, psychologia zwierząt, zarządzanie rozwojem regionalnym, turystyka. W wielu uczelniach planowane są dopiero uruchomienia nowych kierunków. Należy sądzić, że rok 2013 przyniesie więcej propozycji w tym zakresie.

Natomiast w świetle opiniowanych wniosków można stwierdzić, że uczelnie mają trudności w precyzyjnym określaniu efektów kształcenia i ciążą do ogólnego ich ujęcia, co nie wskazuje na wyrazistą tożsamość kierunku i utrudnia ich weryfikację. Z drugiej strony spotyka się wnioski z nadmiarem efektów kształcenia (np. 60), co z kolei ogranicza możliwość ich rozwinięcia w efektach specyficznych i przedmiotowych. Na ogół uczelnie dobrze wybierają efekty obszarowe, choć spotyka się wnioski, w których zapożycza się efekty z kilku obszarów, osadzając bez szczególnego uzasadnienia kierunek w kilku obszarach. Na ogół dobrze były budowane macierze efektów kształcenia, choć spotkano przypadki, w których przedmioty były podpinane pod niewłaściwe efekty kształcenia. Uczelnie nie określały efektów kształcenia do praktyk zawodowych, co jest w świetle nowych regulacji prawnych, a przede wszystkim w świetle deklarowanych efektów kształcenia, konieczne. Uczelnie nie wskazują również dyscyplin naukowych, w których określa się efekty kształcenia. Są trudności w określaniu zajęć praktycznych. Uczelnie traktują zajęcia aktywne jako praktyczne, a nie jako odbywające się w środowisku pracy lub zbliżonym do środowiska pracy. Są też pewne trudności we właściwym określaniu udziału zajęć z nauk podstawowych, wynikające z braku jednoznacznej interpretacji, co rozumiemy przez nauki podstawowe.

Problem minimum kadrowego wciąż istnieje, a w szczególności uwidacznia się na studiach drugiego stopnia, do których nie jest łatwo pozyskać kadrę aktywną naukowo o właściwym profilu dorobku naukowego, odpowiadającego zakładanym efektom kształcenia i gotową podjąć pracę w uczelni będącej podstawowym miejscem pracy. Trzeba jednak podkreślić, że obecne regulacje prawne są bardziej elastyczne i uczelnie, które dobrze określą efekty kształcenia, mogą wskazać do nich dyscypliny podstawowe i wspomagające, co w znacznym stopniu ułatwia budowanie minimum kadrowego.

Trudności pojawiły się także w przygotowaniu wewnętrznego systemu zapewnienia jakości do wdrożenia na wnioskowanych do uruchomienia kierunkach studiów. W szczególności nie wskazywano na opracowanie systemów weryfikacji etapowych oraz końcowych efektów kształcenia. Brak było wskazań, w jaki sposób będą wykorzystywane opinie absolwentów i interesariuszy zewnętrznych w doskonaleniu oferty dydaktycznej.

Uczelnie w niewielkim stopniu przygotowane są do wprowadzenia profilu praktycznego. Brak porozumień z przedstawicielami pracodawców o współpracy w zakresie organizacji procesu dydaktycznego w środowisku pracy, w tym organizacji praktyk i staży zawodowych o znacznym wymiarze. Relatywnie w znikomym stopniu uczelnie podjęły współpracę z przedstawicielami rynku pracy w celu zasięgania opinii o zakładanych efektach kształcenia. Również nie we wszystkich uczelniach rozpoczął się proces budowania strategii rozwoju na poziomie wydziałów, co znajduje odzwierciedlenie zarówno w procesie wizytacji, jak i w składanych przez uczelnie wnioskach.