W artykułach dotyczących polityk publicznych jak mantra powracają te same tezy: rządzić coraz trudniej, bo za sprawą zmian technologicznych życie biegnie coraz szybciej, spraw domagających się interwencji publicznej jest coraz więcej i są one coraz bardziej złożone, polityka staje się coraz bardziej nieprzejrzysta, a ponadto poszczególne instytucje i działania mają skłonność do autonomizacji. Ratunkiem jest zmiana sposobu rządzenia – dzielenie się władzą z organizacjami poza-rządowymi i obywatelami, koordynacja międzyresortowa i międzynarodowa, umiejętność organizacyjnego uczenia się, myślenie strategiczne i korzystanie z doradztwa na rzecz polityki.

Doradztwo polityczne

Doradztwo na rzecz polityki jest równie stare jak polityka – rolę zaplecza doradczego dla dynastii Ptolemeuszy grała Biblioteka Aleksandryjska. Kanclerz wielki koronny Andrzej Załuski sięgał po informacje potrzebne w polityce do Biblioteki Załuskich. Celem powołania Biblioteki Kongresu było wsparcie doradcze amerykańskiej legislatury.

Doradztwo dla polityki naukowej określa się jako pośredniczenie – pomiędzy polityką a wiedzą naukową i ekspercką, pomiędzy politykami i urzędnikami a środowiskiem naukowym oraz interesariuszami nauki. Doradztwo ma dwie główne formy – doradztwo naukowe, oparte na badaniach i metodach badawczych, oraz doradztwo obywatelskie.

Najczęstszy produkt doradztwa to raport. Sposób użytku z doradztwa oraz jego wpływ na politykę trudno ocenić, mało jest na ten temat badań.

Nigdy dotąd formy doradztwa nie były bardziej zróżnicowane. Dotyczy to także takiej stosunkowo młodej dziedziny polityki, jaką jest polityka naukowa. Do form tych należą instytucje (np. rady konsultacyjne), procedury prawne (np. konsultacji) oraz projekty (np. foresight).

Skala zróżnicowania form doradztwa jest miarą zaawansowania polityki. W Jordanii i Maroku brak stałych form doradztwa na rzecz polityki naukowej, gdy potrzeba sięgnąć do wiedzy przekraczającej kompetencje polityków i urzędników, minister zaprasza na rozmowę uznanych naukowców i ekspertów. Ten sposób ma swój urok i zalety i nie zanika w miarę narastania innych, bardziej zinstytucjonalizowanych form.

Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia, Belgia i Holandia, kraje nordyckie, Wielka Brytania i jej byłe kolonie – Australia, Nowa Zelandia i Kanada – służą za model posługiwania się doradztwem w polityce. Inne kraje, wśród nich kraje Europy Środkowowschodniej, południe Europy (np. Włochy, Hiszpania), Ameryka Łacińska, znajdują się pomiędzy tymi biegunami.

Patrząc na przemiany doradztwa na rzecz polityk oczami historyka, trzeba by wskazać, że przekształca się ono coraz bardziej z zamkniętych relacji personalnych ekspert-minister w doradztwo demokratyczne, przejawiające się w konsultacjach społecznych i otwartych serwisach informacji i analiz. Także bardziej niż kiedykolwiek polega ono dziś na zbieraniu i przetwarzaniu danych statystycznych, utrzymywaniu baz danych oraz sporządzaniu na ich podstawie analiz.

Wraz z przemianami charakteru władzy, zmienia się także natura systemu doradztwa politycznego. W miarę jak polityka naukowa umiędzynarodawia się, a urzędnicy w ministerstwach i agencjach ds. nauki coraz więcej czasu poświęcają współpracy międzynarodowej, np. z Unią Europejską, OECD, Bankiem Światowym, UNESCO, rozwijają się i zyskują na znaczeniu międzynarodowe inicjatywy doradcze.

Rodzaj i charakter form doradztwa zależy od systemu politycznego kraju. W Stanach Zjednoczonych narzędzia doradztwa na rzecz polityki naukowej odzwierciedlają charakter polityki opartej na pluralizmie agencji i metod finansowania. Jest ich wiele i są rozproszone, służą kształtowaniu opinii lub obsługują odrębne organa decyzyjne.

W niektórych rozwiniętych gospodarczo krajach istnieją mechanizmy okresowego tworzenia i syntezowania wiedzy na potrzeby decyzyjne. Są to systematycznie powtarzane inicjatywy badawcze i konsultacyjne, wpisane do cykli polityk, służące przygotowaniu nowych strategii rządowych. W Hiszpanii funkcję „koła zamachowego” pełnią okresowe rewizje Planu Narodowego, w Południowej Afryce – coroczne przeglądy B+R oraz półroczne przeglądy stanu innowacji. W Nowej Zelandii podobną funkcję, ograniczoną do energetyki, środowiska, nanotechnologii i biotechnologii, pełnią „Mapy drogowe dla nauki” („Roadmaps for Science”). W ramach „Map” dokonuje się oceny stanu badań, interpretuje rządowe cele i zadania oraz przygotowuje wytyczne dla agencji i instytucji naukowych.

Instytucje

W większości państw zaawansowanych gospodarczo działa jedna lub dwie rządowe lub pozarządowe instytucje doradcze w sprawach polityki naukowej : np. w Danii Duńska Rada Polityki Naukowej oraz parlamentarny Komitet Nauki i Technologii; w Irlandii Główny Doradca Naukowy oraz Rada Konsultacyjna dla Nauki, Technologii i Innowacji; w Holandii Komitet Doradczy ds. Polityki Naukowej i Technologicznej oraz (do roku 2010) organ zwany Platformą Innowacji; w Hiszpanii Rada Główna Nauki i Technologii oraz Komisja Doradcza ds. Polityki Naukowej i Technologicznej. Gdy brak odrębnej instytucji doradczej, jej funkcje przejmują zwykle rady ds. badań lub inne agencje grantowe. Instytucje doradcze są ogromnie zróżnicowane; doradztwo może być ich główną misją lub jednym z zadań, mogą one być powołane bezterminowo lub ad hoc dla rozwiązania konkretnego problemu. Ich zadaniem jest definiowanie problemów, dokonywanie oceny stanu wiedzy dotyczącej interesującego problemu oraz rezultatów dotychczasowej polityki, a także określanie nowych linii działania. Zwykle w ich skład wchodzą politycy, reprezentanci służby cywilnej, naukowcy oraz przedstawiciele świata społecznego i gospodarczego.

Instytucje doradcze działają wśród wielu innych organizacji zajmujących się, stale lub ad hoc , problemami polityki naukowej. Są ważnym, ale tylko jednym z ogniw sieci. Wśród tych organizacji są uczelnie i poza-uczelniane instytuty naukowe (ponad 400 na świecie!) oraz think tanki. Szczególnie think tanki potrafiły w ostatnich dekadach wykorzystać odmienność kultur akademickiej i rządowej i – z powodu braku silnej rywalizacji ze strony instytucji naukowych – rozwinąć metody analizowania problemów politycznych w sposób użyteczny dla rządów. W Danii think tank Dom Poniedziałkowego Ranka (Mandag Morgen) powołał Duńską Radę Innowacji, będącą miejscem dla kontaktów polityków i biznesmenów.

W niektórych krajach działają pozauczelniane instytuty ds. polityki naukowej , m.in. w Korei Science and Technology Policy Institute (STEPI) oraz Korea Institute of S&T Evaluation and Planning (KISTEP). Współpracując z rządem, oba instytuty rozwinęły szereg narzędzi doradczych, takich jak benchmarking, foresight, ocena wpływu, mapowanie technologii. Wciągając do swych badań naukowców i ekspertów, stały się one osiami krystalizacji myśli strategicznej rozwoju nauki.

We Flandrii rząd powołał w roku 2001 czternaście Ośrodków Wsparcia Badań dla Polityki (Steunpunten Beleidsrelevant Onderzoek). Ośrodki te, utworzone z zespołów badawczych jednej lub kilku uczelni, wspierają bieżące prace rządu oraz prowadzą badania rozpoznawcze nad tematami, które mogą w przyszłości znaleźć się w agendzie rządowej. Jeden z Ośrodków zajmował się m.in. foresightem technologicznym, studiami nad innowacjami, budowaniem scoreboardów oraz mapowaniem flamandzkich klastrów.

W Holandii, każdy resort utworzył „izbę wiedzy”, mającą na celu rozwijanie powiązań pomiędzy różnymi szczeblami resortu oraz między ministerstwem a instytucjami opartymi na wiedzy. Ministerstwo formułuje problemy wymagające głębszego rozpoznania, zarówno w odniesieniu do bieżącej, jak i przyszłej polityki, a następnie instytucje naukowe informują, czy są w stanie wypełnić ich zapotrzebowanie na wiedzę. Ponadto, resorty zachęcają badaczy i instytucje naukowe, aby uwzględniały w projektach badawczych ważne dla nich kwestie.

W niektórych krajach ważnym graczem na polu doradztwa są obserwatoria nauki i techniki . Spośród działających do dziś francuskie L’Observatoire des sciences et des techniques (OST, 1990), holenderskie Nederlands Observatorium van Wetenschap en Technologie (NOWT, 1992), kanadyjskie L’Observatoire des Sciences et des Technologies (OST, 1997); Węgry zapowiedziały rychłe utworzenie własnego rządowego obserwatorium. Każde obserwatorium ma inne podstawy działania i odmienny profil. Obserwatorium francuskie powstało jako odrębna instytucja pożytku publicznego – joint venture pięciu ministerstw, siedmiu wielkich organizacji badawczych (np. CNRS) oraz stowarzyszenia biznesu; holenderskie, dotowane przez ministerstwo Edukacji i Kultury, jako wspólne przedsięwzięcie CWTS uniwersytetu lejdejskiego oraz UNU-MERIT uniwersytetu w Maastricht; kanadyjskie jako komórka uniwersytetu w Montrealu. Najbardziej znanym produktem obserwatoriów francuskiego i holenderskiego są raporty statystyczne, publikowane co dwa lata; dodatkowo, obserwatorium francuskie opracowuje nowe wskaźniki oraz przygotowuje dla uczelni zestawy miar dla ich samo-oceny. W Unii Europejskiej Komitet Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERAC) zapowiedział utworzenie Obserwatorium Badań i Innowacji, a UNESCO – powołanie Global Observatory on Science, Technology and Innovation Policy Instruments.

W administracjach rządowych od lat działają komórki badań i analiz . Jedną z ich funkcji jest analiza polityk, a inną monitoring badań oraz utrzymywanie powiązań z zewnętrznymi instytucjami i środowiskami. Komórki te dokonują analizy polityk, to znaczy oceniają, przed jakimi problemami stoi resort, jakie istnieją wybory co do sposobów rozwiązania tych problemów oraz które opcje wydają się najlepiej służyć osiągnięciu zakładanych celów. Ponadto dokonują one przeglądu stanu wiedzy w określonej dziedzinie i informują o badaniach, które mogą mieć znaczenie dla polityki.

Praktyki

W kilku krajach – Finlandii, Norwegii, Japonii, Stanach Zjednoczonych – rządy uruchomiły wieloletnie programy badawcze wspomagające politykę naukową. Fiński program nosił tytuł Nowa wiedza i kompetencje dla polityk technologicznej i innowacyjnej (2001-2005).

Te specjalne programy aktywizują badania nad polityką naukową i innowacyjną , rozwijane na świecie w ok. 400 ośrodkach akademickich. Badania dotyczą m.in. zagadnień powiązań nauki i społeczeństwa (zarządzanie nauką, edukacja naukowa, komunikacja naukowa, etyka badań itd.). Powiązania pomiędzy badaniami nad polityką naukową a decyzjami są złożone. Zazwyczaj proces decyzyjny ma kilka faz, a omawiane pole wnosi wkład do każdej fazy, np. do fazy określania problemu i układania programu, monitoringu i ewaluacji itd. Wkład badań naukowych nie ogranicza się do konkretnych ustaleń, lecz także dotyczy ogólnej inspiracji, metod i technik itd.

Narzędziem zyskującym znaczenie są konsultacje . W wielu krajach korzysta się ze sformalizowanych lub aranżowanych ad hoc procedur włączania obywateli do podejmowania decyzji w polityce naukowej i innowacyjnej (często z góry zdefiniowanych interesariuszy, takich jak związki zawodowe, organizacje pracodawców, stowarzyszenia zawodowe itd.). Francja, Belgia, Szwajcaria oraz kraje nordyckie posiadają sformalizowane procedury włączania obywateli do procesu decyzyjnego w polityce naukowej, a obywatele z tych możliwości szeroko korzystają. Z udziału obywateli w kształtowaniu polityki znana jest Dania (ojczyzna tzw. konferencji konsensulanych).

Niektóre kraje skutecznie eksperymentują z nowymi formami. Sukcesem okazały się organizowane oddolnie co dwa lata kanadyjskie konferencje polityki naukowej . Konferencję w roku 2012 wspomogło finansowo ponad 60 organizacji, a swoją pracą – ponad 100 wolontariuszy. Zorganizowano ją z rozmachem. Powoli konferencje urastają do rangi wydarzeń ogniskujących myślenie o rozwoju nauki w Kanadzie (http://www.cspc2012.ca/about.php).

Formą konsultacji są debaty publiczne , wybuchające z okazji planowanych zmian legislacyjnych (np. ACTA) lub nieoczekiwanych wypadków (Fukushima). W miarę wzrostu wpływu mediów na politykę debaty na temat ścieżek karier w nauce, systemów innowacji, reform szkół wyższych, etyki badań lub otwartego dostępu do wiedzy mają rosnący wpływ na decyzje polityczne.

Ważnym narzędziem doradztwa są ewaluacje polityk (programów i instrumentów). Zadaniem ewaluacji jest dostarczenie informacji, czy interwencje publiczne były przeprowadzone zgodnie z zamierzeniem i czy były skuteczne. W wielu krajach – np. Austrii, Czechach, Kanadzie, Korei, Wielkiej Brytanii – różne typy ewaluacji traktuje się jako ważne narzędzia doradztwa strategicznego.

Pokrewnym narzędziem jest międzynarodowy benchmarking , który może dotyczyć nauki, systemu innowacji lub polityk. Benchmarking jako narzędzie polityki jest stosowany m.in. w Austrii, Czechach, Chorwacji, Danii, Francji, na Litwie, w Szwajcarii i na Węgrzech.

Jednym z narzędzi benchmarkingu są scoreboardy, indeksy, rankingi, barometry, monitory itd. – zbiory międzynarodowych, krajowych lub regionalnych wskaźników statystycznych dotyczących kwestii mających znaczenie dla polityki naukowej. Pozorna łatwość korzystania tych form porównań uczyniła z nich temat medialnych newsów, przez co cieszą się one nieraz w administracji rządowej zainteresowaniem, na jakie nie zawsze zasługują. W niektórych krajach, np. w USA, Kanadzie i w Japonii, raporty wskaźnikowe są jednym z ważniejszych narzędzi w polityce naukowej.

Na poziomie politycznym oraz zarządczym podstawą dla informacji i analiz są bazy lub systemy baz zawierających dane o projektach i programach, ich celach, zadaniach społeczno-gospodarczych, jakie realizują, produktach i oddziaływaniu na naukę i społeczeństwo. Brytyjski Research Outcomes System, brazylijska Lattice, amerykańskie StarMetrics czy koreański National Science and Technology Information Service cytuje się jako udane wzory do powielenia.

Foresight , zakładający, że przyszłość nie jest do końca zdeterminowana, a nasze obecne wybory mogą wywrzeć na nią wpływ, w rozmaitych swoich rodzajach (narodowy, sektorowy, tematyczny, technologiczny itd.) zapuścił korzenie w niemal wszystkich krajach Unii i OECD. Nowszą formą myślenia prognostycznego są mapy drogowe technologii oraz tzw. skanowanie horyzontu , praktykowane m.in. w Wielkiej Brytanii, Holandii i Singapurze. Dotyczy ono syste matycznego badania potencjalnych problemów, szans i zagrożeń oraz prawdopodobnego rozwoju wydarzeń w przyszłości. Istotą skanowania horyzontu jest próba sięgania poza obowiązujące schematy myślenia i planowania, poszukiwanie tzw. słabych sygnałów (wydarzeń pozornie mało znaczących, które jednak zapowiadają zmianę ważnych trendów), nowych źródeł informacji oraz nowych sposobów ich interpretacji.

Dokumenty programowe , strategiczne i planistyczne (komunikaty UE, białe i zielone księgi, dokumenty strategiczne) na szczeblu UE, organizacji międzynarodowych, jak OECD, rządów i władz regionalnych obok ujawniania planów politycznych zawierają duży ładunek wiedzy diagnostycznej i prognostycznej, zdobytej w efekcie ciągu badań, analiz i konsultacji. Sama tylko grupa różnych dokumentów unijnych dotyczących polityki naukowej i innowacyjnej opublikowanych od roku 1995 liczy ok. 200 pozycji.

Większość krajów Unii i OECD korzysta ze wszystkich opisanych rodzajów doradztwa. Jednak każdy kraj posiada sobie tylko właściwy zestaw narzędzi oraz charakterystyczny sposób, w jaki korzysta z nich rząd. Np. specyfika Holandii polega na znaczeniu instytucji i inicjatyw szczebla pośredniego pomiędzy rządem a środowiskiem naukowym, takich jak np. foresight i sektorowe komitety doradcze. Pełnią one rolę forum mediacji i uzgodnień w formułowaniu polityki naukowej.

Doświadczenia zagraniczne – m.in. zebrane w serwisach Erawatch i Masis – to dobra inspiracja do rozwoju własnego doradztwa na rzecz polityki naukowej.

Wiele doświadczeń polskich – m.in. takich instytucji, jak Rada Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Komitet Polityki Naukowej, system POL-on, konsultacje, foresight oraz mapowanie technologii – może być ciekawych także i dla zagranicy.