Uchwalona 4 lutego 2011 roku ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. Nr 45, poz. 235) reguluje funkcjonowanie żłobków oraz nowej instytucji – klubów dziecięcych, a także określa, na jakich zasadach mogą być zatrudniani dzienni opiekunowie małych dzieci. Realizacja ustawy stanowi wyzwanie dla samorządów, które obarczone zostały nowym, trudnym finansowo oraz organizacyjnie zadaniem, a także dla psychologii i pedagogiki, gdyż wyłącza opiekę nad małymi dziećmi z gestii resortu zdrowia i kładzie nacisk na wczesną edukację dziecka oraz wspomaganie funkcjonowania jego rodziny, jako podstawowego i najważniejszego środowiska rozwoju w tym wczesnym okresie życia dziecka. Konieczne i pilne jest więc opracowanie szczegółowych standardów edukacji małych dzieci, a także standardów i ram, nie tylko organizacyjnych, szkolenia opiekunów, którzy będą się dziećmi zajmować w żłobkach, klubach dziecięcych i różnych formach opieki domowej. Pojawiają się tutaj dwa niezależne od siebie problemy. Z jednej strony jest to problem właściwej diagnozy zasobów dziecka, zasobów jego opiekunów oraz jakości otoczenia fizycznego i społecznego. Z drugiej strony jest to problem kształtowania umiejętności opiekunów w zakresie optymalnego z punktu widzenia potrzeb dziecka stymulowania i wspierania jego rozwoju.

W Polsce do tej pory nie były prowadzone kompleksowe i zakrojone na dużą skalę badania dotyczące stymulatorów rozwoju dziecka. Brakuje oryginalnych narzędzi polskich, nie zostały również zaadaptowane używane na świecie podstawowe kwestionariusze i skale do oceny jakości przestrzeni rozwoju dziecka. Nie są znane wyniki badań diagnozujących stopień użyteczności przestrzeni, w której rozwija się dziecko polskie w wieku od 0 do 3 lat, a nie są znane przede wszystkim z powodu braku odpowiednich narzędzi diagnostycznych, wartościowych pod względem psychometrycznym.

Adaptacja kwestionariuszy

Celem projektu, który realizowany jest w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu we współpracy z Fundacją Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komensky’ego w Warszawie od roku 2009 do roku 2012, jest psychometryczna i kulturowa adaptacja dwóch narzędzi do diagnozy jakości fizycznej i społecznej przestrzeni rozwoju małego dziecka – amerykańskiego kwestionariusza HOME Inventory oraz portugalskiego kwestionariusza AHEMD . Decyzja o adaptacji i niepodejmowaniu prób skonstruowania oryginalnych polskich narzędzi podyktowana była rezultatami analizy porównawczej różnych doniesień z badań zagranicznych, wskazujących na dużą wartość diagnostyczną obu kwestionariuszy. Z drugiej strony ważny był motyw opracowania takich narzędzi, które pozwolą na publikowanie wyników badań małych dzieci w czasopismach zagranicznych i w konsekwencji umożliwią dołączenie do grupy badaczy zajmujących się wczesnym okresem życia w różnych krajach. Stosowanie tych samych narzędzi – po odpowiednim procesie ich adaptacji, przede wszystkim kulturowej – umożliwia porównywanie wyników i dokonywanie metaanaliz.

Znaczenie projektu można widzieć w trzech wymiarach: (1) teoretycznym – poprzez interdyscyplinarną integrację odmiennych perspektyw badawczych (psychometria, społeczna psychologia rozwoju, psychologia społeczna, psychologia środowiskowa), co może dać asumpt do wygenerowania dalszych, długofalowych działań związanych z doskonaleniem narzędzi diagnostycznych, odnoszących się do wczesnego okresu rozwoju; (2) społeczno-edukacyjnym – poprzez opracowanie narzędzi do diagnozy wartości stymulacyjnej otoczenia rozwoju dzieci w polskich warunkach oraz jednocześnie opracowanie wytycznych do ewentualnej poprawy zastanej sytuacji, szczególnie w przypadku niektórych grup dzieci (z grup ryzyka lub z ograniczeniem sprawności od urodzenia); (3) praktycznym – poprzez stworzenie korpusu rekomendacji dla rodziców, neonatologów, położnych i pielęgniarek środowiskowych, a także psychologów zajmujących się tzw. wczesną interwencją, i przede wszystkim dla opiekunów małych dzieci, którzy zatrudniani są w żłobkach czy klubach dziecięcych.

Zatem podjęcie problemu wczesnej stymulacji rozwoju dziecka i zależności jego rozwoju od jakości otoczenia fizycznego i społecznego poprzez realizację projektu badawczego odpowiada na ważną i aktualną, a jednocześnie pilną potrzebę społeczną, zrodzoną w dużym stopniu przez wprowadzenie w życie ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Realizacja zasady mówiącej o tym, iż dobra teoria prowadzi do skutecznych działań praktycznych, ma swe wsparcie we współpracy dwóch tak różnych co do celów statutowych instytucji: uczelni akademickiej (Instytut Psychologii UAM) oraz organizacji pozarządowej (Fundacja Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komensky’ego).

Problem

Pojęcie „przestrzeni rozwoju” konceptualizowane jest przez nasz zespół na podstawie interdyscyplinarnego podejścia teoretycznego (społeczna psychologia rozwoju i kognitywistyka) z naciskiem na koncepcje systemów dynamicznych i obejmuje dwa podsystemy, tj. otoczenie fizyczne (kontakt dziecka z przedmiotami) oraz otoczenie społeczne (kontakt z ludźmi). Ludziom obecnym w najbliższym otoczeniu dziecka przydajemy szczególne znaczenie zgodnie z koncepcją Lwa S. Wygotskiego oraz z – pozostającą z nią w zgodności, co do podstawowych założeń – koncepcją upośrednionego uczenia się wg Reuvena Feuersteina. To ludzie, szczególnie osoby znaczące, a we wczesnym okresie życia tzw. figury przywiązania, czyli rodzice i opiekunowie, wchodząc z dzieckiem w różnorodne interakcje, stanowią pośrednik pomiędzy nim a jego otoczeniem. Przestrzeń fizyczna, w jakiej żyje i zaspokaja swe potrzeby dziecko, jest w istocie przestrzenią społeczną – organizowaną, aranżowaną i wypełnianą przedmiotami z jednej strony, a udostępnianą i obdarzaną znaczeniami przez innych ludzi z drugiej.

Istotą projektu jest adaptacja dwóch narzędzi pozwalających ocenić wartość stymulacyjną najbliższego otoczenia, w którym wychowuje się dziecko. Te narzędzia to kwestionariusz HOME (Home Observation for Measurement of the Environment Inventory ) oraz kwestionariusz AHEMD (Affordances in the Home Enviroment for Motor Development ). Kwestionariusz HOME Inventory został opracowany przez Betty M. Caldwell z University of Arkansas w 1984 roku, jako narzędzie służące do badania wielkości i jakości stymulacji oraz wsparcia, dostarczanych dziecku w środowisku domowym. Badania przy użyciu HOME Inventory były prowadzone w wielu społecznościach na świecie, w różnorodnym kontekście kulturowym, w rodzinach o różnym statusie społeczno-ekonomicznym. Kwestionariusz AHEMD został opracowany przez Luisa Rodriguesa (2005) z Instituto Politecnico w Viana do Castelo (Portugalia). Celem AHEMD jest dostarczenie badaczom, nauczycielom i przede wszystkim rodzicom wiarygodnego narzędzia do pomiaru możliwości rozwoju motorycznego, jakie stwarza dziecku przestrzeń domowa w okresie wczesnego dzieciństwa. Punktem wyjścia jest teoria ofert ekologicznych Jamesa Gibsona, czyli przedmiotów i zdarzeń, które mogą stymulować rozwój poznawczy i motoryczny dziecka.

Dodatkowo, aby można było określić trafność obu narzędzi, opracowano na rzecz projektu oryginalną Skalę rozwoju, pozwalającą monitorować dynamikę rozwoju dziecka oraz Dzienniczek samoobserwacji (wypełniany niezależnie przez oboje rodziców dziecka), będący źródłem informacji o relacjach społecznych w najbliższym otoczeniu dziecka.

Organizacja badań

Projekt badawczy jest realizowany w dwóch płaszczyznach: badań jednorazowych i badań wielorazowych (longitudinalnych). W badaniach jednorazowych (HOME, AHEMD, Skala rozwoju ) zbierane są informacje o otoczeniu dziecka, pozwalające ocenić wartość psychometryczną adaptowanych narzędzi. W badaniach longitudinalnych (dzieci badane kilkukrotnie w odstępach co 6 miesięcy) zbierane są informacje dotyczące fizycznego i społecznego otoczenia dziecka, pochodzące z różnych źródeł (HOME, AHEMD, Dzienniczek samoobserwacji, Skala rozwoju ). Ta część badań ma dostarczyć informacji o dynamice rozwoju dzieci w zależności od zróżnicowania ofert obecnych w ich najbliższym otoczeniu. Ma także pozwolić na ocenę tego, jak owe oferty spostrzegają najbliżsi opiekunowie dziecka. Perspektywa rodziców wydaje się tu szczególnie interesująca – może być źródłem informacji o świadomym kreowaniu przez nich otoczenia, w jakim wychowuje się dziecko.

Badania składają się z trzech modułów: (1) adaptacja kulturowa: moduł obejmuje cztery badania prepilotażowe i jedno badanie pilotażowe wg planu badań poprzecznych; (2) ocena rzetelności adaptowanych narzędzi: badanie grupy 600 dzieci w wieku od 6. do 36. miesiąca życia; (3) ocena trafności adaptowanych narzędzi: zestawienie wyników otrzymanych w HOME i AHEMD z wybranymi kryteriami zewnętrznymi.

Zakładane efekty projektu

Podstawowym wymiernym efektem projektu będą dwa nowe narzędzia diagnostyczne HOME-Pl i AHEMD-Pl , czyli złożone wieloskalowe kwestionariusze, poprawne pod względem psychometrycznym i kulturowym, w które już na poziomie konstrukcji i metodyki badania wbudowana jest idea badania strefy najbliższego rozwoju, czyli badania potencjału rozwojowego dziecka oraz podejścia interakcyjnego, czyli traktowania dorosłego jako mediatora między dzieckiem a jego otoczeniem, zgodnie z teoriami systemów dynamicznych oraz teoriami społeczno-poznawczo-rozwojowymi.

Powstaną dwa narzędzia diagnostyczne przeznaczone dla specjalistów i nieprofesjonalistów – rodziców i opiekunów, które mogą być wykorzystywane jako podstawa budowania, poprzez odpowiednią aranżację przestrzeni, indywidualnych programów optymalizowania rozwoju małych dzieci. Na tej podstawie będzie również można zaprojektować programy wczesnej interwencji dla dzieci z grup ryzyka i niepełnosprawnych od urodzenia.

Niemniej ważnym efektem jest wprowadzenie do świadomości społecznej, poprzez publikacje naukowe i popularnonaukowe, konferencje i warsztaty edukacyjne oraz media, problematyki roli otoczenia fizycznego i społecznego jako istotnego wyznacznika przebiegu i efektów procesu rozwoju dziecka we wczesnym okresie życia. Jednym z ważniejszych sposobów upowszechniania wyników projektu będzie ich wykorzystanie w procesie szkolenia opiekunów żłobków i klubów dziecięcych we współpracy Instytutu Psychologii UAM z Fundacją Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komensky’ego.

Otoczenie fizyczne i społeczne a rozwój małego dziecka. Projekt badawczy nr 0588/B/H03/2009/37, finansowany przez MNiSW Adaptacja narzędzi do diagnozy jakości otoczenia fizycznego i społecznego dzieci w wieku od 6. do 36. miesiąca życia.