Raport przygotowany przez nas w ramach programu Ernst&Young Sprawne Państwo , spotkał się z dużym zainteresowaniem, zatem pragniemy przedstawić jego najważniejsze tezy oraz wnioski z przeprowadzonej analizy. Jako autorki raportu pozwalamy sobie także na sprostowanie niektórych wypowiedzi oraz doniesień prasowych, które ukazały się jako komentarze do naszych badań, a nie zawsze są zgodne z naszymi poglądami.

Cele, bazy danych, kryteria

Głównym celem raportu było określenie determinant produktywności naukowej wybranych publicznych szkół wyższych w Polsce w latach 1995-2008 i ich zaprezentowanie w odniesieniu do uczelni zagranicznych. Za miarę produktywności naukowej przyjęto wskaźnik bibliometryczny: policzono liczbę publikacji naukowych z pozytywnym wskaźnikiem impact factor w każdej uczelni (notowanych w bazie ISI Web of Science) w przeliczeniu na nauczyciela akademickiego (NA) w tej uczelni zatrudnionego. Tak zmierzone wyniki produkcji naukowej zostały odniesione do zmiennych charakteryzujących nakłady poszczególnych uczelni publicznych, takich jak: wielkość przychodów na pracownika, liczba studentów przypadających na nauczyciela akademickiego (miara obciążenia dydaktycznego), liczba doktorantów, rok założenia uczelni, lokalizacja itd. Chcemy podkreślić, że celem raportu nie było stworzenie nowego rankingu szkół wyższych lub zaproponowanie nowej formuły oceny parametrycznej, a raczej określenie i zmierzenie pewnych ogólnych zależności charakterystycznych dla polskich uczelni (patrz: raport s. 11). W szczególności, zastosowane podejście badawcze pozwoliło nam odpowiedzieć na następujące pytania: Jaka jest elastyczność pomiędzy finansowaniem uczelni (poziomem i źródłami) a efektami badań naukowych? W jakim stopniu obciążenie dydaktyczne wpływa na wyniki badawcze? Czy koncentracja środków w dużych uczelniach jest związana ze zwiększoną produktywnością badawczą (ekonomia skali)? Czy interdyscyplinarność uczelni jest związana ze wzrostem produktywności badawczej (ekonomia różnorodności)? W jakim zakresie indywidualne cechy uczelni (takie jak tradycja – rok założenia, lokalizacja, prestiż etc.) wpływają na wyniki badawcze?

Badania bazujące na danych zagregowanych obciążone są „uśrednianiem” i nie pozwalają na analizy pogłębione, zatem pierwszym etapem prac nad raportem było stworzenie bazy danych zawierającej wskaźniki na temat nakładów oraz wyników indywidualnych uczelni w przekroju czasowym. Udało nam się zebrać takie dane z 291 europejskich uczelni publicznych, w tym 34 z Polski, za lata 1995-2008. Baza danych zawiera informacje o uczelniach zagranicznych z takich krajów jak: Austria, Finlandia, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Wielka Brytania. Dobór próby uczelni w dużym stopniu podyktowany był dostępnością statystyk. W Polsce wciąż nie istnieje ogólnodostępna baza danych zawierająca informacje na temat działalności poszczególnych uczelni: ich struktury zatrudnienia, poziomu i źródeł finansowania, efektów działalności (wyników naukowych, publikacji itp.), pozwalająca na porównania między uczelniami oraz w czasie. Niezrozumiała jest restrykcyjna polityka ochrony danych dotyczących poszczególnych uczelni stosowana przez GUS. Autorki raportu uzyskały odmowną decyzję GUS na temat dostępu do danych mikro o zatrudnieniu oraz finansach polskich uczelni publicznych. Większość krajów Europy Zachodniej podchodzi do kwestii ochrony danych w sposób dużo bardziej otwarty, wręcz publikując online wszystkie szczegółowe statystyki dotyczące działalności szkół wyższych (wzorcowy system istnieje np. w Finlandii).
Źródła danych dotyczących uczelni z krajów objętych naszym badaniem podane są w raporcie w Tabeli 9 i Tabeli 10, odpowiednio na stronie 50 i 51.

Jednym z problemów przy ocenie efektywności działań takich jednostek jak uczelnie, które nie mają na celu maksymalizacji zysku, jest kwestia kryteriów takiej oceny. W raporcie zaproponowałyśmy podejście ilościowe, typowe dla nauk ekonomicznych i pozwalające na zmierzenie zależności często traktowanych jako „niemierzalne”. Analiza została przeprowadzona na podstawie oszacowań wieloczynnikowej funkcji produkcji uczelni. Punktem wyjścia była tradycyjna funkcja produkcji w postaci Cobba-Douglasa, opisującą zależność pomiędzy poniesionymi nakładami a osiąganymi wynikami w przeliczeniu na jednostkę pracy. Szczegółowe etapy budowy modelu ekonometrycznego oraz metody oszacowań przedstawione są w Załączniku 3 raportu.

Zależności ujemne i dodatnie

W Tabeli 1 zaprezentowano sumaryczne zestawienie wyników badań. Za zmienną zależną (objaśnianą), mierzącą produktywność naukową, przyjęto liczbę publikacji indeksowanych w bazie Thomson Reuters ISI Web of Science na nauczyciela akademickiego.

Oddzielnie oszacowano funkcje produkcji uczelni polskich (kolumna „Uczelnie polskie”) oraz uczelni zagranicznych (kolumna „Uczelnie zagraniczne”). Znak plus „+” oznacza, że istnieje pozytywna relacja pomiędzy danym czynnikiem a produktywnością naukową (publikacje na NA), znak minus „-” że istnieje relacja negatywna, natomiast w przypadkach, gdy relacja taka nie jest jednoznaczna (wyniki estymacji nie były statystycznie istotne lub też znak związku nie został potwierdzony w analizie odporności) w Tabeli 1 przyjęto oznaczenie „?”.

Podstawowe analizowane przez nas zmienne opisują poziom środków finansowych: przychód na pracownika lub przychód na studenta danej uczelni. Do obu zmiennych otrzymujemy dodatnią relację z produktywnością badawczą, czyli wraz ze wzrostem przychodów na pracownika/na studenta wzrasta produktywność naukowa w formie publikacji. Co ciekawe, przy braku uwzględnienia wpływu innych dodatkowych czynników na produktywność naukową, przełożenie finansowe uczelni polskich jest o wiele silniejsze niż w przypadku uczelni zagranicznych (dokładne elastyczności cząstkowe podano w Załączniku 3 raportu). Dodatkowo rozróżniamy zmienne opisujące udział środków na działalność dydaktyczną w całkowitej sumie przychodów oraz udział środków pochodzących z budżetu centralnego (w przypadku Polski liczony jako suma dotacji stacjonarnej oraz dotacji statutowej) w całkowitej sumie przychodów. Wyniki analizy sugerują, że im większy jest udział środków pochodzących z niekonkurencyjnych źródeł publicznych w całości środków finansowych uczelni, tym niższa okazuje się być jej produkcyjność badawcza, podobnie jak w przypadku przychodów na cele dydaktyczne. Zależność taka występuje nie tylko w grupie uczelni polskich, ale i zagranicznych. Sugerować to może, że finanse publiczne wykorzystywane są o wiele mniej efektywnie niż te, które pochodzą z prywatnych źródeł.

Kolejny analizowany aspekt to wielkość uczelni. Wszystkie z analizowanych przybliżeń rozmiaru uczelni – czy to pod względem liczebności studiujących, zatrudnionych pracowników czy absolwentów – są pozytywnie powiązane z produktywnością naukową. Uczelnie duże są bardziej wydajne pod względem liczby publikacji na NA. Podobne wyniki uzyskano z uczelni mających więcej wydziałów (może to być z jednej strony wyznacznik interdyscyplinarności badań naukowych, ale i rozmiaru uczelni).

Kolejnym czynnikiem determinującym produkcyjność naukową jest obciążenie dydaktyczne – ujemna zależność pomiędzy liczbą studentów na NA a liczbą publikacji na NA może świadczyć o ujemnym wpływie wzrostu obciążeń dydaktycznych na aktywność publikacyjną pracowników naukowych. Jest to dość zrozumiałe i związane z faktem, że podwyższone obciążenie dydaktyczne ogranicza czas poświęcany na badania naukowe.

Spośród innych czynników mających wpływ na produkcyjność naukową możemy wyróżnić kilka bezpośrednio związanych z indywidualnymi cechami poszczególnych uczelni. Potwierdzony został pozytywny związek między proporcją profesorów w kadrze akademickiej a produktywnością naukową uczelni, ale relacja ta jest silniejsza w próbie uczelni zagranicznych niż polskich. Podobnie wyższy stosunek doktorantów do ogółu NA przekłada się na wyższą „publikowalność” badań naukowych prowadzonych na danej uczelni. W odniesieniu do uczelni polskich, instytucje umiejscowione w regionach bardziej zamożnych, jak i instytucje starsze, charakteryzowały się średnio wyższymi wskaźnikami produkcyjności naukowej. Tendencje te nie zostały jednoznacznie potwierdzone w stosunku do uczelni zagranicznych.

Media i debata

Jak napisałyśmy we wstępie, raport spotkał się z bardzo dużym zainteresowaniem, czego wyrazem były np. artykuły w „Rzeczpospolitej” z 10 i 14 stycznia 2011. Kilka podanych informacji wymaga sprostowania. W artykule Polska nauka na peryferiach świata pada sformułowanie: „Publikacje Polaków pojawiają się w «Science» czy «Nature» raz na cztery lata”. Tymczasem w raporcie nie piszemy nic na temat liczby publikacji polskich naukowców w „Science” czy „Nature” oraz nie badałyśmy liczby cytowań (taka informacje także znalazła się w artykule prasowym). Natomiast na stronie 10 raportu można przeczytać: „W 2008 r. na 100 polskich nauczycieli akademickich przypadały jedynie 23 publikacje w uznanych międzynarodowych czasopismach (indeksowanych w bazie Web of Knowledge, publikowanej przez Institute for Scientific Information w Filadelfii). Oznacza to, że statystycznie rzecz biorąc, nauczyciel akademicki związany z polską uczelnią wyższą publikuje w liczących się międzynarodowych czasopismach raz na cztery lata!”.

W kilku wypowiedziach (np. audycja w TV Biznes 13 stycznia 2011) określano nasze opracowanie jako „raport sporządzony przez firmę Ernst&Young Polska”. Chciałybyśmy podkreślić, że nie jesteśmy pracownikami firmy Ernst&Young, a raport powstał jedynie w ramach programu grantowego E&Y Sprawne Państwo , w którym firma ogłasza otwarty konkurs na projekty badawcze związane ze wspieraniem działań na rzecz poprawy funkcjonowania instytucji publicznych w Polsce.

13 styczna 2011 w siedzibie PAN (Pałac Staszica) w Warszawie odbyła się publiczna debata związana z publikacją raportu. W komentarzach pojawiała się kwestia doboru uczelni polskich włączonych do analizy, chciałybyśmy zatem podkreślić, że ograniczyłyśmy analizę do uczelni publicznych podlegających MNiSW, wykluczając uczelnie specjalistyczne, takie jak: rolnicze, ekonomiczne, pedagogiczne, akademie wychowania fizycznego oraz akademie teologiczne (jako nieporównywalne z zagranicznymi uczelniami wyższymi o charakterze uniwersytetów). W rezultacie próba została ograniczona do uniwersytetów oraz politechnik. W badaniu wzięto pod uwagę 34 uczelnie polskie. Pojawiło się pytanie: tylko, czy aż 34 instytucje? Należy zdać sobie sprawę, że zebranie szczegółowych danych na temat działalności każdej uczelni w dłuższym okresie czasu (1995-2008) nie jest zadaniem trywialnym, gdyż GUS konsekwentnie odmawia dostępu do takich danych. Mimo tego, iż dane zebrane na potrzeby raportu pochodzą z różnych źródeł i dotyczą instytucji z krajów o dość zróżnicowanych systemach szkolnictwa wyższego, szczególna waga została przywiązana do zapewnienia maksymalnego poziomu porównywalności najważniejszych zmiennych pomiędzy krajami – zgodnie z podręcznikiem Frascati (ang. Frascati Manual, OECD, 2002) oraz podręcznikiem metod zbierania danych o szkolnictwie wyższym UOE (Unesco-UIS/OECD/Eurostat, 2004). Dlatego też w grupie nauczycieli akademickich w Polsce ujęto także starszych wykładowców czy lektorów, podobnie jak w przypadku uczelni zagranicznych (np. w Wielkiej Brytanii posiadałyśmy dane na temat ogólnej liczby pracowników naukowych obejmujących pracowników dydaktycznych: teachers , naukowo-dydaktycznych: teachers and research oraz tych z zadaniami wyłącznie naukowymi: reaserch only ).

Trzeba także wyjaśnić, dlaczego porównywano uczelnie, a nie dziedziny nauki (bądź wydziały)? Oczywiście, szczegółowe porównywania dotyczące liczby publikacji powinny brać pod uwagę różnice pomiędzy dziedzinami. Chciałybyśmy podkreślić (piszemy o tym także w raporcie), że wskaźnik bibliometryczny, jaki został zastosowany w naszym badaniu, to tylko jedno z przybliżeń produktywności naukowej danej uczelni (wzięto pod uwagę liczbę różnych wydziałów). Jakkolwiek analiza na niższym szczeblu agregacji (wydziały, katedry, instytuty) nie była możliwa z powodu braku podstawowych danych na tym poziomie dezagregacji (np. danych finansowych czy odnośnie kadry). Przeprowadzenie bardziej szczegółowego badania wymagałoby koordynacji otwartej polityki udostępniania danych przez GUS, MNiSW oraz poszczególne uczelnie.

W dyskusji panelowej prof. Maciej Żylicz (FNP) odniósł się do danych z artykułu Davida A. Kinga The Scientific impact of nations. What different countries get for their research spending („Nature”, nr 430/2004, s. 311-316.): udział polskich prac w 1 proc. najczęściej cytowanych prac naukowych na świecie jest znacznie wyższy, niż można by tego oczekiwać biorąc pod uwagę poziom finansowania nauki w Polsce. Nie jest to w żaden sposób sprzeczne z wnioskami z naszego raportu. W Tabeli 2 przedstawiamy dane o publikacjach na NA oraz wartości przychodów uczelni (w przeliczeniu na pracownika/studenta) i udział środków przeznaczanych na dydaktykę w poszczególnych krajach objętych naszym badaniem.

Uczelnie w Polsce charakteryzują się znacznie niższym poziomem finansowania, aniżeli szkoły wyższe z pozostałych analizowanych krajów. Na przykład roczne przychody na pracownika w analizowanych uczelniach polskich są ponad dwukrotnie niższe niż w Szwajcarii, a przychody na studenta aż ponad pięciokrotne (porównanie biorą pod uwagę różnice w poziomach cen między krajami). Jednocześnie uczelnie w Polsce większość przychodów (średnio 83 proc.) przeznaczają na cele dydaktyczne. Wydaje się, że właśnie niski poziom finansowania plus skupienie dostępnych środków w ramach działalności dydaktycznej determinuje pozycję polskich uczelni pod względem liczby publikacji na pracownika.