CZĘŚĆ II

Powinności recenzenta

1. Specjalista otrzymujący propozycję przygotowania recenzji zobowiązany jest starannie ocenić swoje kompetencje merytoryczne oraz praktyczne możliwości sporządzenia recenzji w wyznaczonym czasie, a w razie wątpliwości w tym zakresie poniechać recenzowania.

Podmiot zamawiający recenzję, działając w dobrej wierze, zwraca się z prośbą o sporządzenie recenzji do poszczególnych specjalistów, pokładając zaufanie w ich wiedzy i solidności. Instytucja ta może jednak nie posiadać informacji o pewnych okolicznościach, które mogłyby czynić angażowanie danego specjalisty w roli recenzenta niepożądanym. Dlatego też specjalista otrzymujący propozycję sporządzenia recenzji nie powinien uważać faktu otrzymania zlecenia za przesądzający o tym, iż jest właściwym kandydatem na recenzenta. Jego obowiązkiem jest natomiast rozważenie wszystkich okoliczności związanych z jego osobą oraz z podmiotem zamawiającym recenzję, które mogą być istotne dla podjęcia decyzji o sporządzeniu recenzji. Podejmując się przygotowania recenzji, ekspert bierze na siebie znaczną odpowiedzialność, nierzadko związaną z żywotnymi interesami osób, których dzieła podlegają ocenie, oraz z wydatkowaniem znacznych środków na badania naukowe, inwestycje albo publikacje. Solidność wykonania recenzji w pełni motywującej wieńczące ją konkluzje decyduje o sprawiedliwym bądź niesprawiedliwym potraktowaniu osób, których dzieła poddaje się ocenie, instytucji zamawiającej recenzję oraz dysponenta środków finansowych, który od opinii recenzentów uzależnia swoje decyzje o ich wydatkowaniu. Przed podjęciem się recenzowania dzieła należy ustalić, czy jest się merytorycznie kompetentnym w zakresie tematyki tego dzieła lub w obszarze nauki, do którego dzieło to się odnosi, na przykład gdy jest to projekt badawczy albo dydaktyczny. Kompetencja merytoryczna obejmuje znajomość podstawowej literatury związanej z dyscypliną badawczą, do której należy bądź do której odnosi się dzieło, oraz aktualnego stanu badań w tejże dyscyplinie. Jeśli przedmiotem recenzji ma być projekt przeprowadzenia badań naukowych z zastosowaniem specjalnej infrastruktury, projekt prowadzenia kierunku studiów albo inne przedsięwzięcie angażujące umiejętności pozanaukowe (organizacyjne), kandydat na recenzenta powinien posiadać w danym zakresie spraw własne doświadczenie praktyczne. Naganne jest podejmowanie się recenzowania licznych dzieł na tematy przynależne do bardzo odmiennych i odległych od siebie dyscyplin akademickich. Żaden ekspert, nawet profesor cieszący się wielkim autorytetem, nie może uważać się ani być uważany za specjalistę w zakresie całej gałęzi nauki, którą reprezentuje. Ważnym kryterium decydującym o uznaniu samego siebie za specjalistę w danej dziedzinie jest, oprócz poczucia kompetencji lub jej braku, fakt posiadania dorobku naukowego w danej dziedzinie bądź co najmniej prowadzenia wykładów lub seminariów w jej obszarze. Niedopuszczalne jest przyjmowanie do recenzji zbyt dużej liczby dzieł i zobowiązywanie się do nierealnych z punktu widzenia czasu, jakim się dysponuje, terminów ich wykonania.

2. Nie wolno podejmować się roli recenzenta w warunkach występowania konfliktu interesów lub zachodzenia okoliczności sprawiających, że o taki konflikt interesów strony postępowania mogą być podejrzewane.

Recenzowania podjąć się może wyłącznie osoba, której nie łączą z autorem recenzowanego dzieła ani z podmiotem zamawiającym recenzję stosunki mogące wpłynąć na rzetelność i obiektywność recenzji oraz jej publiczną wiarygodność. Każda sytuacja, w której recenzent mógłby odnieść korzyść z napisania pozytywnej bądź negatywnej recenzji, w tym również recenzja nierzetelna, oznacza konflikt interesów pomiędzy recenzentem a podmiotem zamawiającym recenzję bądź autorem (autorami) recenzowanego dzieła, projektu, wniosku lub innego rodzaju dokumentu. Do konfliktu interesów może dojść na tle bliskich powiązań zawodowych łączących recenzenta z podmiotem zamawiającym recenzję, zwłaszcza zaś takich, które mają aspekt finansowy. Do konfliktu interesów może dochodzić również na tle bliskich więzi personalnych między osobami zaangażowanymi w postępowanie – i to zarówno więzi pozytywnych, jak i negatywnych. Z uwagi na konflikt interesów bądź ryzyko jego wystąpienia nie należy podejmować się recenzowania dzieł, których autorami są osoby należące do kręgu bliskich znajomych, współpracowników bądź podwładnych, a tym bardziej rodziny, osób, które są lub mogą być w prawdopodobnych i dających się przewidzieć okolicznościach przełożonymi recenzenta lub też mogą być władne decydować w sprawach żywotnie dla niego ważnych. W przypadku opiniowania działalności jednostek naukowych recenzent nie powinien ani w czasie wykonywania recenzji, ani wcześniej być z nią związany umową o pracę lub inną długotrwałą współpracą. Nie powinien mieć również tego rodzaju planów na przyszłość. Odstępstwa od tych zasad możliwe są w wyjątkowych sytuacjach, z uwagi na wąskie grono specjalistów w dziedzinie, do której należy recenzowana praca bądź dokumentacja.

3. Jeśli nie zaistnieją szczególne i nieprzewidziane okoliczności, nie wolno rezygnować z przygotowania recenzji po podpisaniu umowy w tej sprawie.

Osoba, która podjęła się recenzowania dzieła, nie powinna wycofywać się z tej decyzji, jeśli nie zachodzą żadne szczególne okoliczności zmuszające ją do podjęcia takiego kroku, na przykład losowe albo związane z wykryciem konfliktu interesów. Jeśli recenzent zorientuje się, że jest wyraźnie niekompetentny do sporządzenia recenzji dopiero po podpisaniu umowy i zapoznaniu się z dziełem, może wycofać się z umowy, wyjaśniając dokładnie zaistniałą sytuację w taki sposób, aby nie powstało podejrzenie, iż powodem odmowy jest niechęć do pisania recenzji negatywnych. Niedopuszczalne jest bowiem odmawianie napisania recenzji po przeczytaniu całości lub części dzieła i stwierdzeniu, że recenzja musiałaby być negatywna. Dyskomfort związany z pisaniem negatywnej recenzji w żadnym razie nie może być powodem uchylania się od jej sporządzenia. Za sytuację nadzwyczajną należy uznać stwierdzenie przez recenzenta, że przesłana mu praca lub dokumentacja ze względu na swoją niską jakość nie kwalifikuje się do recenzowania. Stwierdzenie takie jest równoznaczne z konkluzją negatywną, a nie odmową recenzowania. Nie może być ono jedynym składnikiem recenzji. Recenzja musi zawierać stosowne uzasadnienie stwierdzenia. Jej budowa formalna będzie zatem inna, niż w przypadku zwykłej recenzji.

4. Recenzent musi dokładnie zapoznać się z recenzowanym dziełem (dokumentacją) i dochować wszelkich starań, aby rzetelnie i uczciwie ocenić jego wartość profesjonalną i poznawczą, samodzielność i nowatorstwo, stosownie do aktualnego stanu reprezentowanej przez siebie dyscypliny nauki oraz wymagań (wynikających z prawa, z zawartej umowy oraz obyczajów akademickich) stawianych recenzentom w ramach danego typu postępowania.

Podejmując się sporządzenia recenzji recenzent zobowiązany jest dokładnie zapoznać się z przedstawioną mu dokumentacją. Jeśli przedmiotem recenzji jest praca naukowa lub zbiór takich prac, powinien przeczytać je z uwagą w całości. Rzetelność recenzowania wymaga dobrej znajomości aktualnego stanu badań w danej dyscyplinie, posiadania w jej zakresie własnego dorobku oraz należytego rozumienia wymagań, jakie stawia autorowi recenzowanej pracy procedura, którego jest ona przedmiotem. Przygotowując recenzję, recenzent kieruje się literą umowy z podmiotem, który ją zamówił, a także przepisami prawa, o ile takowe określają powinności recenzenta. W szczególności, recenzent zobligowany do wydania opinii w kwestii nowatorstwa przedstawionej mu do oceny pracy naukowej lub projektu badawczego. Nie może uchylić się od wyrażenia swej opinii w tej sprawie oraz ewentualnej konkluzji negatywnej, gdy w recenzowanej pracy lub projekcie nie znajduje wymaganego przez prawo oryginalnego wkładu do wiedzy naukowej. Do obowiązków recenzenta należy również ocena stopnia samodzielności ocenianego dzieła, w tym ustalenie ewentualnych niejawnych zapożyczeń i tzw. plagiatów z innych dzieł. Odpowiedzialność recenzenta za wykazanie nadużyć w stosunku do cudzej własności intelektualnej, w tym plagiatów, nie jest zupełna. Niemniej jednak oczekuje się od niego, iż wykryje i ujawni tego rodzaju nadużycia, jeśli związane są one z pracami powszechnie znanych specjalistów w danej dziedzinie lub też niedawno powstałymi pracami, stanowiącymi istotny wkład do aktualnego stanu badań w tej dziedzinie. Ujawnienie nadużycia o charakterze plagiatu lub jakiegokolwiek innego nadużycia, na przykład fałszowania danych, wymusza negatywną konkluzję recenzji. Podstawowym wymogiem sprawiedliwości jest bezstronność recenzenta w formułowaniu ocen. Możliwa jest jednak procedura recenzyjna, w której zadaniem jednego z recenzentów jest wyłącznie krytyka prezentowanego mu dzieła, drugiego zaś wskazanie wyłącznie jego zalet. W takim wypadku z natury rzeczy nie może być wymagana od recenzentów bezstronność, lecz nadal obowiązuje ich uczciwość, wykluczająca złośliwość i formułowanie zarzutów w złej wierze, podobnie jak gołosłowne pochwały. Stopień wnikliwości recenzji, jej objętość, jak również niektóre jej cechy formalne oraz stylistyczne mogą być zdeterminowane przez panujące w danej dyscyplinie naukowej zwyczaje akademickie. Respektując te zwyczaje, należy jednak starannie odróżniać je od szeroko rozpowszechnionych złych praktyk. Przykładem dobrego zwyczaju, kultywowanego w wielu dyscyplinach, jest krótka, syntetyczna charakterystyka recenzowanego dzieła na początku recenzji. Przykładem złej, lecz szeroko rozpowszechnionej praktyki, jest bagatelizowanie usterek językowych recenzowanych prac.

5. Recenzja powinna być logicznie spójna i utrzymana w tonie rzeczowym, nie może być zdawkowa, a jej konkluzje powinny być jasne i jednoznaczne.

Recenzja powinna rzetelnie zdawać sprawę z treści i konkluzji recenzowanego dzieła czy też – odpowiednio – z zawartości recenzowanego dorobku naukowego, z działalności ocenianej instytucji itp., a także zawierać wyraźne i dobrze uzasadnione oceny poszczególnych składników przedstawionej recenzentowi dokumentacji, zwłaszcza zaś zawartych tam tez o charakterze naukowym oraz dezyderatów, w przypadku dokumentacji o charakterze wniosku. Recenzja nie powinna być zdawkowa, a pod względem objętości powinna mieścić się w przyjętych dla danego typu procedury standardach. Ponadto recenzja powinna kończyć się jasno wyrażoną, jednoznaczną konkluzją, a więc być pozytywna lub negatywna, chyba że procedura dopuszcza recenzje warunkowo pozytywne. Konkluzja recenzji powinna znajdować uzasadnienie w jej analitycznej części. Niedopuszczalne jest zwłaszcza wystawianie recenzji składających się głównie z zarzutów, lecz zwieńczonych konkluzją pozytywną. Podobnie niedopuszczalne są recenzje utrzymane w tonie emocjonalnym, jawnie nieobiektywne, a zwłaszcza złośliwe lub złożone z pochwał bez pokrycia. W przypadkach, gdy procedura recenzyjna dopuszcza poprawianie prac na skutek uwag recenzenta, recenzent może wydać opinię warunkowo pozytywną, domagając się wprowadzenia do pracy stosownych poprawek. W takim przypadku ma prawo, a jeśli tak stanowi procedura – również obowiązek powtórnej weryfikacji recenzowanego dzieła.

6. Recenzję należy przygotować terminowo i dyskretnie, nie konsultując się z innymi recenzentami ani nie udzielając im informacji na temat swoich opinii i zamiarów.

Recenzja powinna być wykonana i przekazana zamawiającemu ją podmiotowi w terminie określonym w umowie, a w razie niemożności dotrzymania terminu recenzent ma obowiązek skontaktować się ze zleceniodawcą i ustalić z nim nowy, możliwie nieodległy termin wykonania recenzji. W trakcie przygotowywania recenzji recenzent nie powinien dowiadywać się o personalia pozostałych recenzentów w tym samym postępowaniu, a jeśli mimo to wiedza na ten temat stanie się jego udziałem, nie powinien on w żadnej mierze konsultować swojej pracy z pozostałymi recenzentami, a zwłaszcza pytać ich o przewidywane konkluzje ich recenzji. ☐