Tegoroczny dokument Europa 2020 dostrzega, że optymalnie wykorzystanie umiejętności i kreatywności obywateli wspólnoty to najskuteczniejsza droga, by przezwyciężyć kryzys i sprostać globalnym wyzwaniom.

Podstawową słabością dotychczasowych działań było odrębne traktowanie kluczowych kwestii, na przykład Europejskiej Przestrzeni Badawczej i Europejskiej Przestrzeni Szkolnictwa Wyższego. Koncepcja pełnego wykorzystania kapitału intelektualnego, proponowana jako priorytet polskiej prezydencji, pozwoli wykorzystać synergię między poszczególnymi inicjatywami podejmowanymi na poziomie wspólnotowym i krajowym.

Autorzy dokumentu Kapitał intelektualny dla zrównoważonego wzrostu, opublikowanego przez Departament Strategii MNiSW piszą, że doświadczenie transformacji systemowej, dynamicznie rozwijająca się gospodarka i potencjał młodych ludzi (największa w UE liczba studentów w przeliczeniu na jednego mieszkańca) dają Polsce mandat do zmierzenia się z wyzwaniem znaczącego wzmocnienia kapitału intelektualnego Europy. W raporcie przedstawiono kontekst polityczny, diagnozę obecnej sytuacji poszczególnych składników kapitału intelektualnego, działania Unii Europejskiej oraz propozycje dla Polski. Najważniejsze tezy dokumentu prezentujemy poniżej.

Ludzie i instytucje

Kapitał intelektualny to ogół niematerialnych aktywów ludzi, przedsiębiorstw, społeczności, regionów i instytucji, które odpowiednio wykorzystane mogą być źródłem obecnego i przyszłego dobrostanu kraju. Teoria ekonomiczna i doświadczenia różnych państw wskazują, że jego rola jest fundamentalna dla zapewnienia trwałego rozwoju gospodarczego.

Kapitał ludzki – wykształcenie, doświadczenie życiowe, postawy i umiejętności. Szacuje się, że w 2025 roku liczba ludzi na świecie zwiększy się o około 20 proc. i osiągnie poziom 8 mld, przy czym praktycznie cały wzrost nastąpi w Azji i Afryce. Mieszkańcy UE stanowić będą 6,5 proc. globalnej populacji, jednocześnie blisko 30 proc. z nich przekroczy 65. rok życia. W tym kontekście coraz ważniejsza staje się nowoczesna wiedza, jakość wykształcenia i pracy czy zdolność do myślenia innowacyjnego. Tymczasem UE notuje niższy poziom kompetencji podstawowych, zawodowych oraz związanych z funkcjonowaniem w globalnej gospodarce w porównaniu z wieloma państwami świata (w samej Unii widać zróżnicowanie między Skandynawią i resztą krajów). Rośnie znaczenie edukacji, coraz częściej obejmuje ona całe życie zawodowe. Według badań Eurostatu z 2007 roku w krajach skandynawskich i Wielkiej Brytanii 1/5 pracowników w wieku 25–64 lat korzysta z programów uczenia się przez całe życie; w UE-27 jest to niespełna 10 proc., a w Polsce zaledwie 5 proc.

Kapitał strukturalny – placówki oświatowe i naukowe, infrastruktura teleinformatyczna, własność intelektualna. Na rozwój sektorów wiedzochłonnych (np. biotechnologia i telekomunikacja) mocno stawiają tzw. gospodarki wschodzące (Brazylia, Rosja, Indie, Indonezja, Chiny i RPA). W 2025 roku udział Indii i Chin może osiągnąć 20 proc. nakładów ponoszonych na działalność B+R na świecie (dwa razy więcej niż obecnie). Słabość UE wobec państw OECD, zwłaszcza USA, uwidacznia się, gdy porównamy udział naukowców zatrudnionych w przedsiębiorstwach w ogólnej ich liczbie. Choć w Europie działa wiele nowoczesnych uniwersytetów, to zaledwie dwa (Cambridge i Oksford) znajdują się wśród 20 najlepszych uczelni na świecie, zaś najwyżej sklasyfikowaną uczelnią z Europy Środkowowschodniej jest praski Uniwersytet Karola (trzecia setka rankingu szanghajskiego). Podobną koncentrację widać w publikacjach naukowych (w 2003 roku tylko 2 proc. publikacji naukowych pochodziło z Polski, Czech i Węgier) oraz rozwiązaniach ułatwiających prowadzenie biznesu.

Kapitał społeczny – obowiązujące normy postępowania, zaufania i zaangażowania. Jego poziom przekłada się na aktywność społeczną obywateli i ich zaangażowanie w kształtowanie sfery publicznej. Istotny jest samorząd terytorialny, społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe, a także partycypacyjny sposób rządzenia, czyli włączanie obywateli w debaty publiczne. W związku ze starzeniem się społeczeństwa europejskiego zmienić się musi system edukacji. Jego podstawę powinno stanowić kształtowanie szacunku, otwartości, kooperatywności, komunikatywności, kreatywności i zaufania, zarówno między obywatelami, jak i między obywatelami a instytucjami (obecnie największy poziom zaufania charakteryzuje państwa północnej i zachodniej Europy). Zauważyć należy znaczenie nowych technologii, umożliwiających budowanie platform komunikacyjnych (portale społecznościowe to nowe przestrzenie partycypacji społecznej, funkcjonujące ponad tradycyjnymi podziałami kulturowymi i społecznymi).

Kapitał relacyjny – wizerunek na zewnątrz, poziom integracji z globalną gospodarką, atrakcyjność dla zagranicznych klientów. Poszczególne państwa różnią się stopniem powiązań ich gospodarki z gospodarką światową. Pogłębianiu współpracy na poziomie regionu sprzyja bliskość geograficzna, kulturowa oraz instytucjonalna (zbliżony system ustrojowy i prawny). Znajduje to wyraz w wysokim udziale handlu wewnątrz poszczególnych regionów, a także wewnątrzregionalnych, bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Ważnym stymulatorem integracji na poziomie regionalnym są także inicjatywy tworzenia regionalnych bloków gospodarczych i politycznych, jak UE czy Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA). Intensyfikacja procesu regionalizacji zbiega się z liberalizacją przepływów handlowych w ramach Światowej Organizacji Handlu.

Wspólna praca

W ostatnich latach Unia Europejska podejmowała działania na rzecz kapitału intelektualnego. Dość wspomnieć proces boloński, Europejską Radę do spraw Badań Naukowych, Europejski Instytut Innowacji i Technologii, zwiększenie środków na naukę w 7. Programie Ramowym. W 2008 roku Komisja Europejska zidentyfikowała sześć rynków zdolnych do wprowadzania rozwiązań innowacyjnych, z bazą technologiczną i przemysłową na naszym kontynencie (e-zdrowie, zrównoważone budownictwo, tekstylia ochronne, produkty pochodzenia biologicznego, recykling, energia odnawialna). Propagowano model flexicurity (łączenie elastyczności rynków pracy z bezpieczeństwem przychodów), promowano równe szanse i bogactwo kulturowe Unii.

Niestety wskaźniki odnoszące się do poszczególnych rodzajów kapitału intelektualnego nadal wykazują dużą rozpiętość między krajami członkowskimi UE. Zauważalna jest silna polaryzacja – na jednym krańcu kraje ze stosunkowo dużym kapitałem ludzkim, na drugim – te z relatywnie wysokim kapitałem strukturalnym i społecznym. Przezwyciężyć tę dwubiegunowość, zagrażającą dalszemu rozwojowi wspólnoty, może europejska polityka spójności, ale przejście do gospodarki opartej na wysokich technologiach wymaga głębszych zmian. Przykłady Meksyku, Indii, Chin czy Izraela dowodzą, że nie ma uniwersalnego wzorca rozwoju. Unia Europejska jest zróżnicowana pod względem gospodarczym, społecznym i kulturowym, co można potraktować zarówno jako utrudnienie, jak i jako szansę. Jednak jej wykorzystanie wymaga większego zaangażowania państw członkowskich na rzecz zwiększenia spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej.

Ponieważ w Polsce wyczerpują się dotychczasowe przewagi konkurencyjne (choćby relatywnie niskie koszty pracy) konieczne jest kreowanie nowych przewag. Zapewnienie trwałego wzrostu gospodarczego oraz poprawa jakości życia będą zależeć od stopnia, w jakim przewagi owe oprą się na kapitale intelektualnym. W wydanym dwa lata temu Raporcie o kapitale intelektualnym Polski zidentyfikowano niezbędne obszary reform. Rekomendacje w kluczowych dla rozwoju sferach funkcjonowania państwa szczegółowo przedstawiono w Raporcie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, opracowanym przez zespół doradców strategicznych premiera. Koncepcja kapitału intelektualnego znalazła również swój wyraz w Planie uporządkowania strategii rozwoju, przyjętym przez Radę Ministrów 24 listopada 2009. Zmiany określone w dokumentach strategicznych znalazły wyraz w konkretnych inicjatywach legislacyjnych, np. w pakiecie ustaw reformujących system nauki oraz pracach nad reformą systemu szkolnictwa wyższego. Warte odnotowania jest powołanie (w lutym tego roku) międzyresortowego zespołu do spraw uczenia się przez całe życie.

Do kapitału intelektualnego nawiązują także dokumenty strategiczne związane z członkostwem Polski w UE, zwłaszcza Krajowy Program Reform na lata 2008–2011 na rzecz strategii lizbońskiej, wyodrębniający obszary priorytetowe (aktywne społeczeństwo, innowacyjna gospodarka i sprawne instytucje). Kierunek ten powinno się kontynuować w nowym programie, który będzie wypełniał założenia strategii Europa 2020.

Polska prezydencja

Podczas swojej prezydencji w Radzie UE Polska chce podjąć debatę o kapitale intelektualnym i zaangażować w nią instytucje wspólnotowe i różne środowiska społeczno-gospodarcze. Wstępne propozycje działań i inicjatyw obejmą dwa wymiary: analityczny (przygotowanie metodyki pomiaru kapitału intelektualnego) i strategiczny (podjęcie debaty o kapitale intelektualnym ze szczególnym uwzględnieniem polityki spójności). Przewiduje się następujące korzyści wynikające z priorytetu:

intensyfikacja przepływu wiedzy – mobilność naukowców;

zwiększanie znaczenia koncepcji „otwartej nauki” – otwarty dostęp do wiedzy;

wzmacnianie realnego potencjału sektora badań i rozwoju w UE – budowanie synergii między krajowymi i unijnymi programami badawczymi;

przyspieszenie rozwoju i modernizacji infrastruktury badawczej – budowa urządzeń badawczych i zaplecza wyższych uczelni;

wykorzystanie endogennego potencjału miast i regionów – podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej, kulturowej, przyrodniczej i turystycznej;

przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez szeroko rozumianą aktywność fizyczną – sport jako narzędzie sprzyjające integracji społecznej;

wzmocnienie kapitału społecznego Europy – zaktywizowanie relacji międzyludzkich, rozwój sektorów kreatywnych, rozpowszechnianie edukacji kulturalnej.