Ze strony kolegów bibliotekarzy, ze strony grona zawodowego, którego członkiem byłem przez wiele lat, dochodzą do mnie informacje o protestach pracowników uczelni, a także doktorantów, przeciwko zamieszczaniu ich dzieł w uczelnianych bibliotekach cyfrowych. W tej sytuacji wydaje mi się, że celowe będzie przedstawienie opinii prawnika i bibliotekarza, osoby, która przez wiele lat związana była z uczelnią i dobrze zna zasady, na których opiera się działalność bibliotek uczelnianych.

Akt upoważnienia

Na początek sprawa najważniejsza. Po to, by biblioteka mogła zamieszczać utwory w „bibliotece cyfrowej”, musi być do takich działań formalnie upoważniona. Konieczne jest, by odpowiedni wewnątrzzakładowy akt normatywny (statut, wydany na podstawie postanowień statutowych regulamin organizacyjny) stanowił, że m.in. taka forma działalności bibliotecznej jest zadaniem biblioteki. Jest to wymóg wynikający z przepisów ustawy o prawie autorskim (ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. J.t. w DzU. z 2006 r. nr 90 poz. 631; zmiany w DzU.: z 2006 r. nr 94 poz. 658 i nr 121 poz. 843 oraz z 2007 r. nr 99 poz. 662 i nr 181 poz. 1293. Dalej w tym tekście: „u. o pr. aut.”). Art. 28 pkt 1 tego aktu normatywnego stanowi, że biblioteki (a także szkoły i archiwa) mogą udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych, utworów, które za zezwoleniem twórcy zostały w jakikolwiek sposób udostępnione publicznie. Warto tu także dodać, że pkt 3 ustawy o prawie autorskim pozwala bibliotekom na udostępnianie zbiorów do celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie uczelni. Przepis ten dotyczy całości zbiorów biblioteki, nie tylko zbiorów utworów rozpowszechnionych.

Należy tutaj wskazać, że art. 28 u. o pr. aut. został znacząco znowelizowany w kwietniu 2004 r. – na miesiąc przed przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. I tak:

1) przed nowelizacją zezwolenie na udostępnianie obejmowało tylko utwory opublikowane, które za zezwoleniem twórcy zostały zwielokrotnione i których egzemplarze zostały udostępnione publicznie (patrz: art. 6 pkt 1 u. o pr. aut.); obecnie, po znowelizowaniu ustawy w 2004 r., biblioteki mają znacznie większe uprawnienia, mogą udostępniać (ale, to ważne: zawsze nieodpłatnie) egzemplarze utworów rozpowszechnionych, za zgodą twórcy w jakikolwiek sposób udostępnionych publicznie (patrz: art. 6 pkt 3 u. o pr. aut.);

2) poważnie została zmieniona treść pkt. 2 art. 28:

– przed nowelizacją biblioteki mogły sporządzać lub też zlecać sporządzanie pojedynczych egzemplarzy utworów opublikowanych, niedostępnych w handlu w celu uzupełnienia, ochrony swoich zbiorów i nieodpłatnego ich udostępniania,

– obecnie przepisy te nie zawierają wyrazów „pojedynczych egzemplarzy utworów opublikowanych, niedostępnych w handlu”, natomiast dopuszczają, by biblioteki mogły sporządzać lub też zlecać sporządzanie pojedynczych egzemplarzy utworów rozpowszechnionych; jednocześnie skreślono wyrazy „nieodpłatnego ich udostępniania” i dodano nowy cel kopiowania utworów „w celu … zachowania … własnych zbiorów”.

Z przepisów art. 28 u. o pr. aut. wynika, że obecnie udostępniany (nieodpłatnie!) przez bibliotekę uczelni może być każdy utwór, który został uprzednio rozpowszechniony, jeśli określone jej zadanie jest zadaniem statutowym. Jednakże, jak to już wyżej wskazałem, niezbędne jest stwierdzenie, jaki jest zakres działania tej biblioteki, niezbędne są przepisy precyzujące zakres „zadań statutowych” biblioteki, postanowienia zapisane w odpowiednim wewnątrzzakładowym akcie normatywnym uczelni, mówiące, że zadaniem biblioteki jest m.in. udostępnianie utworów już rozpowszechnionych także w systemie cyfrowym. Utworów rozpowszechnionych, a więc stosownie do przepisów art. 6 pkt 3 u. o pr. aut. takich utworów, które za zezwoleniem twórcy w jakikolwiek sposób zostały udostępnione publicznie. Przez stwierdzenie, jakie są „statutowe” zadania biblioteki uczelnianej, należy rozumieć zamieszczenie odpowiednich zapisów w regulaminie, o którym mówi art. 12 ustawy o bibliotekach, stanowiącym, że: „Zadania, organizację oraz szczegółowy zakres działania biblioteki wchodzącej w skład innej jednostki organizacyjnej określa regulamin nadany przez kierownika tej jednostki”. Z przepisów tych wynika zobowiązanie właściwego organu uczelni [senatu, w trybie określonym art. 56−59 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym do zapisania obowiązku organu uczelni (wg ustawy: „kierownika tej jednostki”, rektora)] do stanowienia przepisu wykonawczego do tego wewnątrzzakładowego aktu normatywnego: regulaminu określającego zadania, organizację oraz szczegółowy zakres działania biblioteki uczelnianej. Dodajmy, że obowiązek ten wynika także z przepisów powołanej wyżej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym [art. 88 ust. 1 stanowi m.in.: „W uczelni działa system biblioteczno−informacyjny, którego podstawę stanowi biblioteka. Organizację i funkcjonowanie systemu biblioteczno−informacyjnego uczelni, w tym zasady korzystania z niego przez osoby niebędące pracownikami, doktorantami lub studentami uczelni, określa statut” (podkr. – BH)].

Zasady i warunki korzystania z biblioteki, m.in. w systemie cyfrowym, stosownie do przepisów art. 14 ust. 4 ustawy o bibliotekach [„Zasady i warunki korzystania z biblioteki określa regulamin nadany przez jej dyrektora (kierownika)”.], musi określać regulamin zakładowy, akt normatywny, którego posiadanie jest ustawowym obowiązkiem każdej biblioteki, do której odnoszą się przepisy powołanej ustawy [ta „ustawa określa ogólne zasady działania bibliotek” (tak stanowi jej art. 1) i odnosi się także do bibliotek naukowych, m.in. do bibliotek, których organizatorami są szkoły wyższe (mówi o tym art. 21 tej ustawy)].

Jak z tego wynika, jest sprawą bezdyskusyjną, że biblioteka ma prawo udostępniania w każdy, określony formalnie sposób utworów:

1) które za zezwoleniem twórcy zostały w jakikolwiek sposób udostępnione publicznie (patrz: art. 28 pkt 1 w związku z art. 6 pkt 3 u. o pr. aut.),

2) do których wygasły autorskie prawa majątkowe (patrz: art. 36 u. o pr. aut.),

3) których twórca wyraził zgodę na udostępnianie w ramach biblioteki cyfrowej (dotyczy to utworów, które nie są utworami rozpowszechnionymi w rozumieniu ustawy), określając jednocześnie warunki, na jakich udostępnianie może nastąpić (m.in. w drodze umowy z uczelnią); wynika to z prawa twórcy do rozporządzenia każdym utworem i dopuszczenia do korzystania na określonym polu eksploatacji (patrz: art. 17 w związku z art. 50 u. o pr. aut.); dodać tu należy, że wyrażenie takiej zgody może, ale nie musi się łączyć z wynagrodzeniem; twórca może zrzec się wynagrodzenia, mając na względzie charakter (znaczenie) utworu, rolę uczelni w stworzeniu utworu, zamiar udostępnienia utworu nierozpowszechnionego szerszemu ogółowi korzystających, może mieć na uwadze także inne względy; należy zwrócić uwagę na to, że stosowne porozumienie (umowa) musi:

a) wyraźnie określić czas (art. 66 u. o pr. aut.) i zakres korzystania, określić granice udzielonej licencji (patrz: art. 41 u. o pr. aut.),

b) stanowić o tym, czy udzielenie stosownej licencji następuje nieodpłatnie bądź za wynagrodzeniem (art. 43 u. o pr. aut.),

c) stanowić o sposobie wykonywania przez twórcę ewentualnego nadzoru nad sposobem, warunkami rozpowszechniania utworu, zakresem, miejscem i czasem korzystania z utworu (art. 60 ust. 1 i art. 67 ust. 1 ustawy).

Trzeba także wskazać, że umieszczenie utworu w bibliotece cyfrowej stanowi działanie umożliwiające korzystanie bądź też poszerzenie zakresu korzystania z niego przez użytkowników. Jest to zgodne z tendencją do budowy społeczeństwa informacyjnego, do możliwie jak najszerszego zwiększania dostępu do utworów on line.

Zgodnie z dyrektywą

Dyrektywa Parlamentu i Rady Europy 2001/29/WE z 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym postawiła za zadanie skoordynowanie ustawodawstwa krajów członkowskich w zakresie korzystania z utworów i przedmiotów praw pokrewnych z zastosowaniem nowych technologii.

Preambuła do dyrektywy (pkt 40) mówi: „Państwa Członkowskie mogą uwzględnić wyjątek lub ograniczenie na rzecz niektórych instytucji non−profit, takich jak ogólnodostępne biblioteki lub inne analogiczne instytucje, jak również archiwa. Taki wyjątek lub ograniczenie nie powinny obejmować korzystania w ramach dostarczania przez Internet utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną”. I dalej (pkt 42 preambuły) stanowi: „Przy stosowaniu wyjątku lub ograniczenia w niehandlowych celach edukacyjnych i badań naukowych, włączając nauczanie na odległość, niehandlowy charakter danej działalności powinien być określony przez samą działalność. Struktura organizacyjna i środki finansowania danej instytucji nie są w tym względzie elementami decydującymi”.

Stanowiąc o wyłącznym prawie autorów (w odniesieniu do ich utworów) do zezwalania lub zabraniania bezpośredniego, tymczasowego lub stałego zwielokrotniania utworu, przy wykorzystaniu wszelkich środków i w jakiejkolwiek formie, w całości lub częściowo (art. 2 dyrektywy: Prawo do zwielokrotniania utworu) dyrektywa ta w art. 4 (Prawo do rozpowszechniania) zobowiązuje państwa członkowskie do ustanawiania monopolu autorskiego (patrz: art. 17 u. o pr. aut.), do zapewnienia autorom wyłącznego prawa do zezwalania lub zabraniania rozpowszechniania oryginałów swoich utworów bądź też ich kopii (w jakiejkolwiek formie) w drodze sprzedaży lub w inny sposób.

Jednocześnie akt ten mówi także, że państwa członkowskie mogą w swoich aktach normatywnych uwzględniać pewne wyjątki i ograniczenia w monopolu autorskim. Artykuł 5 (Wyjątki i ograniczenia) dopuszcza (w ust. 1) wprowadzenie ograniczeń w monopolu autorskim w odniesieniu do czynności, które mają charakter przejściowy lub dodatkowy, „które stanowią integralną i podstawową część procesu technologicznego i których jedynym celem jest umożliwienie: a) transmisji w sieci wśród osób trzecich przez pośrednika, lub b) legalnego korzystania z utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną i które nie mają odrębnego znaczenia ekonomicznego, będą wyłączone z prawa do zwielokrotniania określonego w art. 2”. W ust. 2 tego artykułu znajdują się postanowienia zezwalające państwom członkowskim na wprowadzenie wyjątków i ograniczeń w monopolu autorskim, m.in.: „c) w odniesieniu do szczególnych czynności zwielokrotniania dokonywanych przez ogólnodostępne biblioteki, instytucje edukacyjne i muzea lub przez archiwa, które nie są skierowane na osiągnięcie bezpośredniej lub pośredniej korzyści gospodarczej lub handlowej”. Kolejny ustęp (3) stanowi, że odpowiednie wyjątki i ograniczenia mogą dotyczyć takich przypadków, jak: „a) korzystania wyłącznie w celach zilustrowania w ramach nauczania lub badań naukowych tak długo, jak źródło, łącznie z nazwiskiem autora, zostanie podane, poza przypadkami, w których okaże się to niemożliwe i w stopniu uzasadnionym przez cel niehandlowy, który ma być osiągnięty;... d) cytowania do celów takich, jak słowa krytyki lub recenzji, o ile dotyczy ono utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną, który został już prawnie podany do publicznej wiadomości, o ile podane zostanie źródło, łącznie z nazwiskiem autora, poza przypadkami, w których okaże się to niemożliwe oraz o ile korzystanie odbywa się zgodnie z uczciwymi praktykami i w rozmiarze usprawiedliwionym przez szczególny cel”. W końcu, w ust. 5 art. 5 dyrektywa stanowi, że wyjątki i ograniczenia w monopolu autorskim mogą być stosowane „tylko w niektórych szczególnych przypadkach, które nie naruszają normalnego wykorzystania dzieła lub innego przedmiotu objętego ochroną ani nie powodują nieuzasadnionej szkody dla uzasadnionych interesów podmiotów praw autorskich”.

Jak z tego wynika, zarówno prawo unijne, jak i nasze, krajowe, pozwala na to, by biblioteki w możliwie jak najszerszym stopniu wykorzystywały najnowsze technologie. Korzystanie z systemu cyfrowego, z przekazów za pośrednictwem systemu informatycznego uczelni, do udostępniania zbiorów bibliotecznych dla takich celów, jak edukacja i badania naukowe, jest w pełni legalne na zasadach określonych naszym prawem autorskim, przepisami oddziału 3 (Dozwolony użytek chronionych utworów) rozdziału 3 (Treść prawa autorskiego) naszej ustawy o prawie autorskim, przepisami, które są zgodne z dyrektywami unijnymi.

Doktoraty w systemie

I jeszcze jedna sprawa. Wiele pytań kierowanych pod moim adresem dotyczyło m.in. problemu udostępniania prac własnych pracowników uczelni, a także sprawy dopuszczalności udostępniania w systemie cyfrowym prac doktorskich. Sprawa pierwsza została omówiona szerzej w artykule opublikowanym w „Forum Akademickim” nr 3/2009. Natomiast odnosząc się do sprawy dopuszczalności udostępniania w systemie cyfrowym prac doktorskich trzeba wskazać, że dysertacje to z zasady utwory już rozpowszechnione, a więc dopuszczone do nieodpłatnego udostępniania przez bibliotekę przepisami art. 28 pkt 1 u. o pr. aut. Przepisy określające tryb przeprowadzania czynności w przewodach doktorskich i habilitacyjnych stanowią, że obrona pracy doktorskiej jest publiczna, że odbywa się ona na otwartym posiedzeniu rady jednostki organizacyjnej upoważnionej do nadania stopnia naukowego. W zawiadomieniach o postępowaniu w sprawie nadania stopnia naukowego doktora musi być również podana informacja, w jakim miejscu jest złożona rozprawa doktorska – w celu umożliwienia osobom zainteresowanym zapoznania się z jej treścią. Jest sprawą oczywistą, że osoba ubiegająca się o uzyskanie stopnia naukowego doktora („doktorant”) musi się poddać procedurze określonej przez obowiązujące przepisy, że warunkiem wszczęcia przewodu doktorskiego jest zgoda twórcy pracy doktorskiej na to, by była ona udostępniona publicznie [(1) przez wyłożenie w tym celu, by osoby zainteresowane mogły się z jej treścią zapoznać, (2) przez przedstawienie jej na otwartym posiedzeniu rady jednostki organizacyjnej przeprowadzającej przewód doktorski]. § 7 ust. 1 rozporządzenia ministra edukacji narodowej i sportu z 15 stycznia 2004 stanowi: „Obrona pracy doktorskiej odbywa się na otwartym posiedzeniu rady jednostki organizacyjnej lub komisji doktorskiej z udziałem promotora i recenzentów. O dacie i miejscu obrony zawiadamia się jednostki organizacyjne uprawnione do nadawania stopnia doktora w danej dyscyplinie naukowej lub artystycznej oraz wywiesza się ogłoszenie w siedzibie jednostki, na co najmniej 10 dni przed terminem obrony. W zawiadomieniach należy podać, gdzie została złożona rozprawa doktorska, w celu umożliwienia zainteresowanym zapoznania się z nią”. W ten sposób utwór – rozprawa doktorska zostaje za zezwoleniem twórcy udostępniona publicznie w sposób określony przepisami powołanego rozporządzenia i zostają spełnione warunki pozwalające bibliotece na udostępnienie utworu (pracy doktorskiej) na zasadach określonych ustawą oraz przepisami wewnętrznymi uczelni, stanowionymi zgodnie z powołanymi tu już przepisami: art. 12 i art. 14 ust. 4 ustawy o bibliotekach.

Trzeba także wskazać na to, że inaczej przedstawia się sprawa ewentualnego udostępniania prac magisterskich. Problem ten reguluje art. 239 ustawy z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym. Przepisy te stanowią o dodaniu do u. o pr. aut. art. 15a w brzmieniu: „Uczelni (…) przysługuje pierwszeństwo w opublikowaniu pracy dyplomowej studenta. Jeżeli uczelnia nie opublikowała pracy dyplomowej w ciągu 6 miesięcy od jej obrony, student, który ją przygotował, może ją opublikować, chyba że praca dyplomowa jest częścią utworu zbiorowego”. Niepublikowana praca magisterska nie spełnia warunków, o których jest mowa w art. 6 pkt 3 u. o pr. aut., a więc nie stosuje się do niej przepisów art. 28 tej ustawy. Powinna być zdeponowana w archiwum uczelni, wraz z dokumentacją absolwenta. Władze uczelni mogą jednak podjąć decyzje, że prace magisterskie gromadzi biblioteka uczelniana bądź też biblioteka odpowiedniej jednostki organizacyjnej uczelni. Udostępnianie pracy magisterskiej musi się wówczas opierać na przepisach stanowiących o udostępnianiu dokumentów znajdujących się w archiwum zakładowym uczelni.