Specyficzny system polityczny Szwajcarii w zasadniczym stopniu wpływa na rozwój instytucji kulturalnych i naukowych. Szwajcaria jest federacją 26 kantonów mających bardzo szerokie kompetencje w wielu dziedzinach życia, m.in. w kulturze i nauce. Oznacza to, iż żadna nowa inwestycja w tej dziedzinie nie może zostać podjęta bez wcześniejszego referendum. Fakt ten rzutuje także na sprawy finansowania szkół wyższych i uniwersytetów oraz formy kształcenia studentów.

W ostatnich latach obserwuje się w tym kraju próby ujednolicenia toku kształcenia studentów – także ze względu na dominację Unii Europejskiej, mimo iż Szwajcaria do niej nie należy oraz ze względu na reformę bolońską. Chodzi tu głównie o uzyskanie przejrzystości i porównywalności kształcenia oraz zdobywania tytułów zawodowych i naukowych.

Organizacja nauki i finansowanie szkół podstawowych w Szwajcarii leży w gestii kantonów, które współpracują w tym zakresie z gminami. Zasadniczo dzieci uczęszczają do szkoły znajdującej się w miejscu ich zamieszkania, a kontynuują naukę w szkole średniej pierwszego stopnia, która stanowi drugą fazę obowiązkowej edukacji. Po zakończeniu obowiązkowego etapu edukacji (9 lat) rozpoczyna się szkoła średnia drugiego stopnia, która dzieli się na szczebel ogólnokształcący i zawodowy. Ogólnokształcący stanowią gimnazja i szkoły średnie dyplomowe, zawodowy zaś to szkoły zawodowe w niepełnym (powiązane z wykonywaniem zawodu) bądź w pełnym wymiarze godzin. Nauka w szkole średniej drugiego stopnia trwa z reguły 3−4 lata. Ponad 80 proc. młodych Szwajcarów kończy tę fazę kształcenia, otrzymując świadectwo ukończenia szkoły lub dyplom dojrzałości.

reforma bolońska

Ukończenie nauki w szkole średniej drugiego stopnia uprawnia do kontynuowania kształcenia na trzecim szczeblu edukacji. Obejmuje on dwie grupy szkół wyższych: uniwersytety i państwowe politechniki oraz wyższe szkoły zawodowe. Państwo odpowiada za dwie politechniki (wraz z ich filiami) oraz za wyższe szkoły zawodowe w zakresie techniki i ekonomii. Kantony natomiast ponoszą odpowiedzialność za funkcjonowanie uniwersytetów i pozostałej części wyższych szkół zawodowych. Należy tu dodać, iż uniwersytety kantonalne otrzymują dotacje z budżetu federalnego.

Szwajcaria podpisała deklarację bolońską, zakładającą stworzenie do 2010 r. Europejskiej Przestrzeni Akademickiej z otwartymi dla młodzieży granicami i uczelniami oraz systemem uznawania dyplomów. Na podstawie tej deklaracji wszystkie uniwersyteckie szkoły wyższe i wyższe szkoły zawodowe w Szwajcarii muszą opracować nową strategię reform i wprowadzić ją w życie do 2010 roku. Ze względu na złożony system współodpowiedzialności władz federalnych i kantonalnych w Szwajcarii, prawne kompetencje związane z realizacją reformy bolońskiej na poziomie uniwersytetów zostały przekazane na podstawie prawa federalnego Szwajcarskiej Konferencji Uniwersytetów (Schweizerische Universitätskonferenz – CUS), wspólnemu organowi rządu federalnego i kantonów. W grudniu 2003 CUS zatwierdziła wytyczne w sprawie skoordynowanej reorganizacji kształcenia w szwajcarskich uniwersytetach, które stanowią podstawę prawną przeprowadzanych reform. Podobne wytyczne dotyczące wdrażania procesu bolońskiego w politechnikach i uczelniach pedagogicznych zostały przyjęte przez Radę Uczelni Politechnicznych (Fachhochschulrat – KFH) w grudniu 2002.

Pierwsza szwajcarska uczelnia wprowadziła dwustopniową strukturę studiów (bachelor i master) już w 2001 roku. Do jesieni 2006 struktura oparta na dwóch głównych cyklach została w pełni wprowadzona we wszystkich dziesięciu uniwersytetach i dwóch Szwajcarskich Federalnych Instytutach Techniki (ETH). Na początku roku akademickiego 2005/06 struktura obejmująca studia licencjackie/inżynierskie, kończące się tytułem bachelor oraz studia magisterskie, kończące się tytułem master, istniała już w ramach 70 proc. programów i niemal 75 proc. studentów rozpoczynało studia w nowym systemie. Do 2007 roku wszystkie uczelnie i programy zostały zreorganizowane zgodnie z zasadami przyjętymi przez CUS i KFH.

Studia doktoranckie w Szwajcarii nie są ujednolicone pod względem struktury i treści ani uregulowane specjalnymi przepisami, lecz organizowane samodzielnie przez poszczególne uniwersytety. Studia te trwają zwykle 3−4 lata. Warunkiem wstępu jest na ogół posiadanie tytułu magisterskiego lub równorzędnego. Niektóre uniwersytety prowadzą jednak czasem zintegrowane studia magistersko−doktoranckie dla bardzo niewielkiej liczby studentów, jednakże nie organizuje się obowiązkowych zajęć przygotowujących do studiów doktoranckich. Poszczególne uniwersytety prowadzą zajęcia teoretyczne, na które studenci uczęszczają równolegle z prowadzeniem indywidualnej pracy badawczej. Pod wpływem konferencji w Bergen w 2005 roku rozpoczęły się w szwajcarskim środowisku akademickim dyskusje na temat bardziej usystematyzowanej organizacji studiów doktoranckich.

Osoby przygotowujące rozprawę doktorską w uniwersytetach szwajcarskich mogą mieć bardzo zróżnicowany status: np. doktoranta w uniwersytecie bez automatycznego finansowania lub asystenta otrzymującego wynagrodzenie. Trzecią możliwością jest zatrudnienie w projekcie badawczym i otrzymywanie wynagrodzenia, jeśli rozprawa doktorska jest elementem takiego projektu badawczego. I wreszcie mogą nie mieć żadnego formalnego statusu. W tym przypadku praca nad rozprawą doktorską jest sprawą prywatną. Taka sytuacja zdarza się często, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych.

W Szwajcarii państwo nie reguluje w pełni spraw związanych z uzyskiwaniem i stosowaniem nazw zawodów i tytułów. Z tego też względu nie jest zadaniem urzędów federalnych sprawdzanie zasadności posługiwania się tytułami akademickimi, a tym samym wystawianie posiadaczom takich tytułów zezwoleń na posługiwanie się nimi. W związku z brakiem regulacji państwowych przyjął się zwyczaj, iż zagraniczne tytuły akademickie – przyznane przez uznawane przez Szwajcarię uniwersytety w ramach regularnych programów naukowo−badawczych – mogą być stosowane w formie oryginalnej ze wskazaniem na uniwersytet, który taki tytuł nadał.

garść statystyki

Realizację reformy bolońskiej w Szwajcarii odzwierciedlają najlepiej niektóre dane statystyczne. Na początku roku akademickiego 2008/ 2009 aż 85 proc. studiujących (130 tys.) kształciło się w ramach cyklu bachelor i master. Praktycznie wszyscy rozpoczynający studia byli zapisami w tym semestrze jako bachelor. Uniwersytety są nieco mniej zaangażowane w proces boloński (18 proc. studiuje jeszcze według starego cyklu) aniżeli politechniki i wyższe szkoły pedagogiczne (odpowiednio 13 proc.). Dane statystyczne wskazują także na to, że znaczna liczba osób z tytułem bachelor kontynuuje studia w cyklu master (w 2007 roku – 87 proc.). Dominowały studia techniczne (99 proc.), prawne (97 proc.) i przyrodnicze (93 proc.). Udział procentowy przejścia z bachelor do master w ramach nauk społecznych i ekonomicznych był niższy i wynosił około 80 proc.

Mobilność studentów w Szwajcarii wzrosła nieco w ostatnich latach. W 2007 roku 10 proc. studentów master ukończyło studia w innej, aniżeli macierzysta, szkole wyższej. Dalsza tendencja mobilności jest jednak w chwili obecnej trudna do określenia.

Jeśli chodzi o mobilność z zewnątrz, należy stwierdzić, iż dominują tu kraje sąsiednie (Niemcy, Francja i Włochy). Ogólnie ok. 20 proc. rozpoczynających studia master na poziomie uniwersyteckim pochodzi z zagranicy, najpopularniejsze wśród zagranicznych studentów są uniwersytety w St. Gallen i w Genewie. Natomiast w ramach wyższych szkół zawodowych czynnik mobilności jest stosunkowo niski (4 proc.). Szwajcarscy studenci preferują generalnie mobilność u siebie niż zdobycie dyplomu w innym kraju.

Należy także dodać, że liczba rozpoczynających studia w uniwersytetach po wprowadzeniu reformy bolońskiej nie wzrosła w Szwajcarii i utrzymuje się od 5 lat na mniej więcej jednakowym poziomie (77 proc.). To samo dotyczy wyższych szkół technicznych, gdzie czynnik ten wynosi 55 proc.

Na podstawie powyższych danych trudno kreować przyszłościowe tendencje w ramach szkolnictwa wyższego w Szwajcarii. Reforma bolońska jest ciągle jeszcze procesem stosunkowo młodym, dlatego niełatwo formułować wiążące prognozy.

Specyfika i perspektywy

Jedną z charakterystycznych cech szkolnictwa wyższego w Szwajcarii jest stosunkowo duża specjalizacja niektórych fakultetów w poszczególnych uniwersytetach. Ogólnie wiadomo, iż w Lozannie najlepiej studiować filologię i literaturę, w Bernie zaś medycynę. Najwyższy poziom studiów w ramach nauk ekonomicznych reprezentuje uniwersytet w St. Gallen, a kolebką nauk prawnych jest uniwersytet we Fryburgu. Ta specjalizacja jest „publiczną tajemnicą” w krajobrazie szwajcarskiego szkolnictwa wyższego.

Oficjalnym językiem wykładowym w szwajcarskim szkolnictwie wyższym jest język danej strefy językowej (niemiecki, francuski bądź włoski) oraz język angielski.

Liczba studiujących w poszczególnych szkołach wyższych jest bardzo zróżnicowana. W absolutnej czołówce znajduje się uniwersytet w Zurychu (23 tys. studentów) i zuryska politechnika (13 tys.). Liczebność studiujących w pozostałych uczelniach nie przekracza 10 tys.

Jeśli chodzi o jakość studiów, politechnika w Zurychu jest zdecydowanie uczelnią wiodącą. W europejskim rankingu znajduje się na 5. miejscu, natomiast uniwersytet zuryski na miejscu 9.

Zapewnienie jakości kształcenia to nieodzowny czynnik w procesie bolońskim. W Szwajcarii niezależnym organem odpowiedzialnym za zewnętrzne zapewnienie jakości w ramach wyższego kształcenia jest Centrum Akredytacji i Zapewniania Jakości Uniwersytetów Szwajcarskich (Organ für Akkreditierung und Qualitätssicherung der Schweizerischen Hochschulen – OAQ). Organ ten jest formalnie uznawany przez władze kantonalne oraz rząd federalny i podlega bezpośrednio CUS, a swoje zadania wykonuje we współpracy z CRUS. OAQ określa podstawowe wymogi dotyczące zapewnienia jakości i regularnie kontroluje ich przestrzeganie. Co 4 lata organ ten sprawdza, czy systemy zapewniania jakości są zgodne z przyjętymi na poziomie międzynarodowym standardami i czy zapewniają odpowiedni poziom efektów kształcenia i badań naukowych.

Zastanawiając się nad kierunkami rozwoju systemu szkolnictwa wyższego w Szwajcarii w przyszłości, jeszcze raz należy podkreślić, że szkolnictwo helweckie funkcjonuje w specyficznych warunkach geograficznych i politycznych, w obrębie oddziaływania kształtowanej przez stulecia, a dyktowanej koniecznością tradycji sprawowania bezpośrednich form władzy. To właśnie te formy władzy – szczególnie federalizm i demokracja bezpośrednia – generowały w przeszłości strukturę szkolnictwa wyższego w poszczególnych kantonach i strefach językowych. Dlatego dużą nadzieję w tym zakresie pokłada się w reformie bolońskiej, która powoli zaczyna owocować. Z drugiej strony zauważa się pozytywną tendencję do bardziej intensywnej współpracy uniwersytetów i ośrodków naukowych z zagranicą, co jest również zasługą procesu bolońskiego.