19 listopada 1816 r. car Rosji i król Polski Aleksander I przychylił się do inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego i Stanisława Staszica, zezwalając na utworzenie Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, powstałego w wyniku połączenia Szkoły Prawa i Nauk Administracyjnych (założonej w 1808 r.) oraz Szkoły Lekarskiej (założonej w 1809 r.). Półtora roku później, 14 maja 1818, nastąpiła uroczysta inauguracja nowej uczelni. Rocznica 190−lecia oficjalnego jej otwarcia stanowi doskonałą okazję do przypomnienia historii nieco zapomnianego (a jakże niezwykłego) pomnika, który upamiętniał jednego z „ojców założycieli”, ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego (1815−1820) – Stanisława Kostkę Potockiego.

Wybitny działacz oświeceniowy zmarł w Wilanowie w 1821 r. Na pogrzeb przybyło liczne grono profesorów, studentów i uczniów, w trakcie uroczystości przemówienie wygłosił m.in. Julian Ursyn Niemcewicz. W atmosferze uniesienia narodowego, wśród rodziny i przyjaciół Potockiego zrodziła się idea uczczenia pamięci Stanisława Kostki (oraz jego brata Ignacego) poprzez wzniesienie niezwykłego monumentu. Zapewne za sprawą Aleksandry Potockiej, małżonki zmarłego, wielkiej miłośniczki sztuki ogrodowej, zapadła decyzja, aby ów pomnik – Gaj – miał formę założenia parkowego. Na miejsce realizacji przedsięwzięcia wybrano Gucin, posiadłość położoną na skarpie wiślanej w dobrach wilanowskich, w której hrabia najchętniej „wolne chwile od prac publicznych odpocznieniu i naukom poświęcał”. Tworząc w tym miejscu założenie parkowe, w pełni wykorzystano malownicze ukształtowanie terenu, a niezwykłe walory rodzimego krajobrazu miały nie tylko potęgować doznania estetyczne, lecz także skłaniać do uczuć patriotycznych.

Za taką lokalizacją pamiątkowego parku przemawiało też jego dogodne położenie w pobliżu Drogi Królewskiej, prowadzącej z Warszawy do Wilanowa. Sąsiedztwo stolicy odgrywało istotną rolę, ponieważ zapewniało dostępność, a tym samym zwiększało zasięg odbioru. Zgodnie z koncepcją Aleksandry, Gaj, jako pomnik związany z najbliższym kręgiem rodzinnym, miał być jednocześnie nośnikiem treści patriotycznych. Park miał upamiętniać Stanisława Kostkę i Ignacego Potockich nie tylko jako jej męża i szwagra, lecz także osoby publiczne, które poświęciły swe życie pracy dla ojczyzny.

Symbolika drzew

Założenie Gaju nastąpiło w niespełna tydzień po pogrzebie Stanisława Kostki, gdy wciąż panowała ożywiona atmosfera uniesienia narodowego. Wśród współtwórców Gaju znaleźli się zarówno członkowie rodziny i przyjaciele, ludzie zasłużeni dla ojczyzny, osoby ze świata nauki i sztuki, jak i przedstawiciele młodego pokolenia, wychowankowie Liceum Warszawskiego oraz uniwersytetu. Uroczystość nabrała charakteru manifestacji patriotycznej, a idea wspólnego tworzenia pomnika stanowiła wyraz solidarności i jedności narodu polskiego.

Tworzenie Gaju zainaugurował Aleksander Potocki, który 2 października 1821 r. posadził pierwsze drzewo. Lista osób, które w taki sposób uczciły pamięć obu braci, możliwa jest częściowo do odtworzenia na podstawie księgi pamiątkowej Gucin, która do czasów II wojny światowej była przechowywana w pałacu wilanowskim. Do albumu wpisali się m.in.: Adam Czartoryski, Julian Ursyn Niemcewicz, arcybiskup Szczepan Hołowczyc, ministrowie: Tadeusz Mostowski, Marcin Badeni, Stanisław Staszic, profesorowie Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego: Zygmunt Vogel, Samuel Bogumił Linde, Michał Szubert czy znany badacz historii pogańskiej Słowiańszczyzny Wawrzyniec Surowiecki. Natomiast ostatnie drzewo zasadził 9 listopada 1830 roku major wojsk polskich Feliks Sapalski.

W ciągu kilku lat w parku posadzono blisko 300 drzew, wśród których wymienić można kilkanaście gatunków, m.in.: modrzewie, dęby, jesiony, topole, brzozy i orzechy. Znajomość symboliki poszczególnych gatunków pozwala w pełni odczytać intencje fundatorów. Jednym z najczęściej występujących gatunków były modrzewie, które wyrażały tęsknotę za bliskimi osobami, ale jednocześnie żal po stracie wybitnych mężów stanu. Poprzez wybór konkretnego gatunku starano się także zaakcentować walory umysłowe i cnoty obywatelskie, którymi odznaczali się zmarli. W tym rozumieniu dąb był pomnikiem podkreślającym siłę moralną, jesion akcentował walory intelektualne, topola wskazywała na odwagę i wytrwałość, brzoza oznaczała łagodne usposobienie, a także przypominała o sprawowanych godnościach, natomiast orzech świadczył o sile charakteru i nieustępliwości w walce o sprawy narodowe.

Pamięć w kamieniu

Całe założenie otoczone było ogrodzeniem, wejście na teren parku znajdowało się po stronie zachodniej, a prowadziła do niego droga przebiegająca wzdłuż stawu. W układzie przestrzennym Gaju wyodrębnić można dwa zasadnicze elementy kompozycyjne. Część północną założenia tworzył gęsto zadrzewiony masyw, natomiast w partii południowej wydzielono owalną polanę ujętą otuliną wyniosłych drzew. Równolegle z drzewami w parku wznoszono kamienne monumenty o klasycystycznych formach, a także płyty i kamienie pamiątkowe. Większość monumentów zlokalizowana była w północnej części parku. Zwarte konary rozrastających się drzew sprawiały, że obszar ten był zacieniony, tworząc odpowiedni nastrój dla nowo powstających pomników.

Jednym z monumentów ustawionych w Gaju był kamień pamiątkowy ufundowany przez włościan z dóbr wilanowskich, którzy wyrazili w ten sposób wdzięczność Stanisławowi Kostce. 12 lutego 1822 r. minister Tadeusz Mostowski, wraz z małżonką i dziećmi, wznieśli kamienny obelisk zwieńczony marmurową urną. Wykuta na monumencie inskrypcja rozpoczynała się od słów „Pamiątce Rzadkich Braci i Obywateli”. Kolejny kamień upamiętniający Stanisława Kostkę ufundowali dyrektor Michał Szubert z żoną oraz ogrodnikami Ginterem i Akermanem. Monument wystawiono 7 kwietnia 1823 r., jako wyraz uznania wobec ministra, który przyczynił się do powstania Ogrodu Botanicznego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego przy Alejach Ujazdowskich (1818).

W 1825 r. Aleksandra ufundowała posąg „Lewka Egipskiego” na cokole oraz obelisk zwieńczony kamienną wazą, które flankowały wejście do Gaju. Drugim wzniesionym w tym czasie obiektem był obelisk z inskrypcją informującą, że park został poświęcony przez przyjaciół pamięci Stanisława i Ignacego Potockich.

Nieopodal wejścia do parku znajdowała się podłużna, kamienna tablica erekcyjna, która objaśniała intencje założycieli: „W tem więc ulubionem mu miejscu krewni, przyjaciele, zobowiązani i zachowujący wysoki szacunek cnót i zasług dla kraju nierozłącznym w niczem braci, powzięli myśl nową uczczenia ich pamięci zaszczepieniem Gaju”. W dalszej części tekst zawierał swoisty apel: „Straż Gaju tego, w przyszłe i na późniejsze czasy powierzona jest tym, którzy ceniąc cnotę i zasługi, i szanując przeto zostawione im przez wdzięczność pamiątki, sami siebie godnymi okazują”. Ponadto Aleksander Potocki wystawił ku czci swego ojca obelisk, na którego trzech bokach umieszczono imiona wnucząt Stanisława Kostki, natomiast z czwartej strony widniał następujący tekst: „Dziadowi dzieci moich. Łączył cnoty obywatelskie z słodyczą domowego pożycia”.

Znamienne, że nawet inskrypcje na monumentach ufundowanych przez najbliższą rodzinę, obok wątków osobistych, akcentowały zasługi publiczne Potockich. Oprócz prostych płyt pamiątkowych i skromnych kamieni z okazjonalnym napisem, wznoszono także bardziej okazałe pomniki o formach odpowiednich dla uczczenia wybitnych mężów stanu (obeliski, urny, posąg lwa). Tego typu monumenty występowały w wielu ówczesnych ogrodach, a ich tradycyjna wymowa podkreślała chwałę, wieczne trwanie, szlachetność umysłu oraz nieugiętą sprawiedliwość zmarłych.

Wymiar narodowy

W północnej części założenia parkowego, pośrodku owalnej polany otoczonej drzewami, Aleksandra wystawiła w październiku 1824 r. pomnik ku czci swego męża. Centralnie usytuowany obiekt został dodatkowo wyeksponowany poprzez umieszczenie go na pagórku oraz wysokim schodkowym podium. Pod względem formalnym pomnik wzorowany był na słynnym antycznym sarkofagu Luciusa Corneliusa Scipiona Barbatusa, który został odkryty w 1782 r. przy Via Appia w Rzymie. Warto przypomnieć, że badania archeologiczne grobowca Scypionów rozpoczęto w 1780 r., gdy Stanisławostwo Potoccy przebywali w Italii. Stanisław Kostka zapewne bliżej zapoznał się z odkryciami, o czym może świadczyć wzmianka na temat grobowca umieszczona w dziele O sztuce u Dawnych czyli Winkelman polski.

Antyczny sarkofag stanowił odpowiedni wzór dla monumentu, który miał upamiętniać „polskiego Winckelmanna”. Jednak o wyborze takiej formy pomnika zadecydowały nie tylko zainteresowania kulturą klasyczną, jakie wykazywał Potocki, lecz także ideowa wymowa monumentu. Elogium umieszczone na rzymskim zabytku podaje tytulaturę Scipiona Barbatusa, który pełnił m.in. urząd edyla, konsula i cenzora, a także odznaczył się w wojnach z Etruskami, Samnitami i Lukanami. Zasługi tego człowieka sprawiły, że był on postrzegany jako wzór rzymskiego obywatela, który troskę o dobro państwa stawiał ponad korzyści osobiste. Nie bez znaczenia był również fakt, że wywodził się on ze słynnego rodu Scypionów, którego późniejsi przedstawiciele wyznawali podobne wartości i przyczynili się do stworzenia potęgi państwa rzymskiego. Także Stanisław Kostka, dzięki swej patriotycznej postawie i niezłomnej pracy dla ojczyzny, mógł być stawiany za wzór dla następnych pokoleń, uczniów Liceum Warszawskiego oraz studentów Uniwersytetu Warszawskiego.

Na froncie sarkofagu umieszczono inskrypcję ku czci prezesa Senatu Królestwa Polskiego. Tekst o bardzo osobistym charakterze informuje, że Aleksandra „wzniosła tę pamiątkę wdzięczności swojej za spędzone z nim [Stanisławem Kostką] lat XLV, w słodkiem i szczęśliwem pożyciu”. Obok sarkofagu znajdowała się ławka kamienna, na której umieszczono następujący napis: „Cnota, zasługa, cierpienia i czyny dla kraju, miłość przyjaciół i wdzięczność obowiązanych, byłyby znikomemi jak życie, gdyby się granicami jego zamykały. Lecz zgon jest początkiem żywota. Tam idą za wami, Ignacy i Stanisławie Potoccy! wdzięczność rodaków, szluby przyjaciół i obowiązanych, bo to tylko, po stracie waszej, rzetelnie pocieszać zdoła”.

Należy zauważyć, że wszystkie inskrypcje wykute były w języku polskim, podczas gdy w wielu ówczesnych ogrodach częstym zjawiskiem było posługiwanie się językiem łacińskim, francuskim czy angielskim. Twórcy Gaju złożyli w ten sposób swoisty hołd braciom Potockim, którzy wykazywali umiłowanie mowy ojczystej. Szczególne zasługi w tym zakresie miał Stanisław Kostka, który poświęcał się pracy nad ocaleniem i doskonaleniem języka polskiego. W ostatnich latach swego życia koncentrował się na badaniach nad językiem, wymową i literaturą, a wyniki swych prac opublikował (O wymowie i stylu, t. 1−4, Warszawa 1815−1816; Pochwały, mowy, rozprawy, t. 1−2, Warszawa 1816).

Jednak różne wypowiedzi Potockiego, dotyczące mowy ojczystej, pozwalają w pełni zrozumieć intencje fundatorów monumentów. W rozprawie czytanej przy ukończeniu popisu Liceum Warszawskiego, Stanisław Kostka podkreślił, że „język jest zawiązkiem każdej społeczności, niestartą cechą narodów, tkliwą braterstwa oznaką i niestarganym węzłem rozszarpanych nawet narodów”. Podobna myśl przyświecała Stanisławowi Staszicowi, który w 1824 r. wygłosił pochwałę Potockiego na posiedzeniu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Ówczesny prezes towarzystwa, omawiając dorobek naukowy tego uczonego, zwrócił jednocześnie uwagę, że „w upadłym narodzie jedyną narodowości cechą jest język ojczysty. Po tej tylko rodak z rodakiem poznaje się”.

Polskojęzyczne napisy świadczą o przestrzeganiu zasady powszechnej zrozumiałości, co umożliwiało oddziaływanie na szerokie rzesze społeczeństwa, a tym samym nadawało pomnikowi wymiar narodowy. Należy podkreślić także aspekt wychowawczy pomnika, który pomagał w tych trudnych czasach zaszczepić w młodym pokoleniu ducha patriotyzmu. Eustachy Marylski w swym pamiętniku wspomina jedną ze szkolnych uroczystości, która odbyła się 11 grudnia 1823 r. Wówczas też młodzież z Liceum Warszawskiego dostąpiła zaszczytu zasadzenia drzew w Gaju.

W rejestrze zabytków

Zasadnicza faza kształtowania założenia parkowego Gucin−Gaj przypadła na lata 1821−1830. Wyraźną cezurę chronologiczną wyznacza rok 1831, kiedy to umarła Aleksandra Potocka, główna autorka koncepcji swoistego pomnika. W tym samym roku upadło powstanie listopadowe, a władze zaborcze w ramach represji zaciekle zwalczały wszelkiego rodzaju inicjatywy o charakterze patriotycznym.

W drugiej połowie XIX w. Gucin był dzierżawiony przez różnych użytkowników, a na jego terenie nie przeprowadzano poważniejszych przedsięwzięć. Nastąpił okres stopniowej dewastacji historycznego kompleksu na skutek działań atmosferycznych i zniszczeń dokonywanych przez okoliczną ludność. Największe straty przyniosła II wojna światowa, podczas której wycięto większość pamiątkowych drzew. Tragiczny los Gucin−Gaju przypieczętowały lata powojenne, gdy na obszarze wilanowskiej posiadłości filialnej utworzono centralę rybną.

W latach 60. XX w. zespół parkowy Gucin−Gaj wpisano do rejestru zabytków, a zachowane monumenty (sarkofag i obelisk) przeniesiono do ogrodu w Wilanowie.