Ponad 120 uczestników zgromadziła zorganizowana przez European University Association w dniach 7−8 lutego w Brukseli konferencja Towards Financially Sustainable Higher Education Institutions, poświęcona mechanizmom zapewniania stabilnego finansowania uczelni w Europie. Podczas obrad plenarnych i „sesji eksperckich” zajmowano się poszukiwaniem relacji między kosztami prowadzenia działalności i mechanizmami finansowania z jednej strony, a autonomią, mechanizmami zarządzania i rozliczania się uczelni z efektów działalności – z drugiej. Szczególnie dużo uwagi poświęcono rozwojowi systemów zarządzania finansami w kierunku opierania się na zasadzie rozliczania pełnych kosztów różnych rodzajów działalności i realizowanych przedsięwzięć.

Uczestnicy konferencji mieli m.in. okazję wysłuchania nagranej na taśmie wideo prezentacji komisarza Jana Figela, który podkreślił kluczowe znaczenie stabilnego finansowania uczelni dla procesu modernizacji szkolnictwa wyższego w Europie. Stwierdził także, że warunkiem zapewnienia wzrostu poziomu finansowania, w tym wielkości kierowanych do szkół wyższych środków pozabudżetowych, jest transparentność systemu finansowego oraz algorytm finansowania oparty na ocenie efektów działalności, a nie – wykazanych potrzeb. Budżet uczelni nie może pozostawać „czarną skrzynką”. Zarówno instytucje przydzielające środki publiczne, jak i opinia publiczna, zwłaszcza w krajach, w których obowiązuje czesne, mają prawo wiedzieć, na co uczelnia przeznacza uzyskane środki.

Przedstawiono wstępne wyniki projektu badawczego dotyczącego finansowania uczelni, realizowanego przez EUA, a finansowanego przez Komisję Europejską w ramach programu Socrates. Celem pierwszej fazy projektu było zebranie przykładów dobrych praktyk w obszarze gospodarki finansowej uczelni, zwłaszcza w zakresie rozliczania pełnych kosztów wszystkich form działalności. Dla reprezentatywnej grupy uczelni dokonano porównania struktury przychodów i wydatków, systemów księgowania, uwarunkowań prawnych w gospodarowaniu środkami finansowymi i postępu we wdrażaniu idei rozliczania pełnych kosztów realizowanych przedsięwzięć.

Przedstawione wyniki wskazują na duże zróżnicowanie mechanizmów finansowania uczelni pomiędzy krajami, a także wewnątrz poszczególnych krajów – między różnymi typami uczelni. Występują również duże różnice w podejściu do problemu definiowania i rozliczania pełnych kosztów działalności. Są one m.in. wynikiem różnic w używanej terminologii. W niektórych krajach występują trudności spowodowane ograniczoną autonomią szkół wyższych w prowadzeniu gospodarki finansowej. Dodatkowym problemem, zwłaszcza dla małych instytucji, może być koszt wprowadzenia zmian w systemie rozrachunkowym, związany m.in. z modyfikacją systemu informatycznego. Niezbędna jest zatem koordynacja działań poszczególnych uczelni i wsparcie finansowe ze strony państwa.

Niezależnie od występujących trudności, z różną szybkością w różnych krajach postępują zmiany prowadzące do rozliczania pełnych kosztów działalności uczelni. Na poziomie europejskim są one stymulowane wymaganiami programów międzynarodowych, takich jak 7. Program Ramowy. Na poziomie krajowym wynikają z wymagań agencji finansujących badania naukowe oraz ze wzrastającej presji na transparentność działania i rozliczanie się szkół wyższych z uzyskanych środków. Wreszcie, na poziomie uczelni inicjatywa wprowadzania zmian w systemie finansowym jest najczęściej związana z tworzeniem warunków do bardziej skutecznego strategicznego zarządzania. W istocie, tylko uczelnie znające pełne koszty wszystkich rodzajów działalności i prowadzonych projektów są w stanie ocenić, czy działają racjonalnie i w sposób gwarantujący stabilny rozwój.

Powyższe obserwacje prowadzą do następującego spostrzeżenia, które można traktować jako najważniejszy wniosek z obrad konferencji. Dla zapewnienia odpowiednich zmian w systemie rozliczania kosztów działalności szkół wyższych – obok przedsięwzięć na poziomie krajowym oraz na poziomie poszczególnych uczelni – niezbędne są odpowiednie działania koordynujące o charakterze międzynarodowym.

Będąc zaproszonym przez organizatorów konferencji do wystąpienia w pierwszej sesji plenarnej, miałem niełatwe zadanie przedstawienia problematyki stabilnego finansowania z perspektywy polskich uczelni. Skoncentrowałem się na omówieniu źródeł przychodów uczelni, w podziale na działalność dydaktyczną i badawczą, zwracając uwagę na podstawowy problem – ogólnie niski poziom finansowania szkolnictwa wyższego w Polsce. Wskazałem jednak także na szanse, jakie stwarza dla polskich uczelni wysoka ocena naszego kraju jako miejsca lokowania inwestycji zagranicznych oraz na możliwości związane z odpowiednim wykorzystaniem funduszy strukturalnych UE, przy dobrym współdziałaniu szkół wyższych z władzami lokalnymi. Wspomniałem także o toczących się w naszym kraju dyskusjach na temat zróżnicowanego finansowania różnych typów szkół (w tym możliwości przeznaczenia dodatkowych środków dla najlepszych uczelni) oraz wprowadzenia zasady powszechnej współpłatności za studia.