1 grudnia 2007 roku minęło 25 lat działalności Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, wcześniej Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego, odrodzonej na mocy ustawy z 4 maja 1982 o szkolnictwie wyższym. Jubileusz jest okazją do sięgnięcia w historię oraz zachętą do refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. W artykule Rada Główna wczoraj, dziś i jutro („Forum Akademickie” 11/2005) przedstawiłem uwarunkowania funkcjonowania rady w kontekście historycznym. Niniejsze opracowanie dotyczy głównie okresu związanego z jubileuszem, z którym identyfikuje się obecna Rada Główna Szkolnictwa Wyższego.

na tle historycznym

W okresie II Rzeczpospolitej nie było instytucji przedstawicielskiej szkolnictwa wyższego czy nauki. Liczba szkół wyższych – wymienionych z nazwy w ustawach o szkołach akademickich z 1920 i 1933 roku – była niewielka. Stanowiły one odrębne byty w ważnych ośrodkach gospodarczych i kulturalnych przedwojennej Polski.

Odrodzeniu się szkolnictwa wyższego po II wojnie światowej towarzyszyło utworzenie Rady Szkół Wyższych na podstawie dekretu, a później ustawy z 1946 roku. W rok później pojawił się kolejny dekret o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego, na podstawie którego powstała Rada Główna do spraw Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Kolejna zmiana nastąpiła wraz z ustawą z 1951 roku o szkolnictwie wyższym i o pracownikach nauki, która ustanawiała Radę Główną Szkolnictwa Wyższego. Rada działała do 1958 roku, tj. do uchwalenia ustawy o szkolnictwie wyższym obowiązującej do 1982 roku.

Istniejące w latach 1946−1958 rady funkcjonowały w różnych liczbowo składach. Przewodniczącymi byli odpowiedni ministrowie lub osoby mianowane przez ówczesne władze, podobnie jak członkowie. Były to instytucje doradcze, zawsze zależne politycznie. W ustawowym umocowaniu Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego istniejącej w latach 1952−58 odnaleźć można wiele podobieństw do aktualnego umocowania. Wobec ówczesnych realiów politycznych znaczenie przepisów ustawowych było jednak znacząco odmienne niż obecnie. Inne też były możliwości działania rady. Trudno dziś ocenić, jaką rolę odegrały RGSW i wcześniejsze rady w edukacji akademickiej wczesnych lat powojennych. Udział przedstawicieli szkolnictwa wyższego z pewnością rzutował na późniejsze losy i pozycję szkolnictwa wyższego i nauki w Polsce.

po odrodzeniu

Ustawa z 4 maja 1982 ustanawiała Radę Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako wybieralny organ przedstawicielski szkolnictwa wyższego, posiadający uprawnienia stanowiące i opiniodawcze. Rada w 70−osobowym składzie rozpoczęła pierwszą trzyletnią kadencję 1 grudnia 1982. Wybór członków przewidziany był w trybie dwustopniowym – przez elektorów – według zasad ustalonych w regulaminie wyborczym uchwalonym przez radę. Rada działała – zgodnie z uchwalonym przez siebie regulaminem – w pełnym składzie, względnie przez w pełni obieralne organy: prezydium i przewodniczącego. Posiadała znaczące uprawnienia stanowiące. Rozstrzygała m.in. w sprawach: głównych kierunków badań, kształcenia akademickiego i rozwoju kadr naukowych, kierunków rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego oraz przyznawania uprawnień do nadawania stopni naukowych. Określała nazwy kierunków studiów oraz warunki kształcenia na poziomie wyższym. Opiniowała ponadto zasady opracowywania planów studiów i ramowych programów nauczania, zasady i limity przyjęć na studia, zasady finansowania badań i rozdziału środków budżetowych między uczelnie, wnioski o zmianę struktury organizacyjnej uczelni, zasady współpracy uczelni z zagranicą oraz akty normatywne dotyczące obszaru nauki i szkolnictwa wyższego.

Ustawa z 1982 roku została znowelizowana 11 września 1985. Członków rady II i III kadencji wybierały senaty pojedynczych uczelni lub grup uczelni. Minister nauki i szkolnictwa wyższego przedstawiał wybrane osoby prezesowi Rady Ministrów, a ten dokonywał powołania na członków rady. Minister mógł odmówić przedstawienia wybranej osoby premierowi, jeśli przemawiał za tym ważny interes społeczny. Wówczas dokonywany był ponowny wybór. Jeśli to nie nastąpiło, premier powoływał do grona członków rady osobę wskazaną przez ministra. Ustawowymi organami rady byli przewodniczący i prezydium, którego skład określał regulamin.Rada działała na podstawie uchwalonego przez siebie regulaminu. Usytuowanie RGNiSW w ustawie znowelizowanej i pierwotnej było podobne. Po nowelizacji ograniczeniu uległy jej uprawnienia. M.in. nazwy kierunków studiów określał minister po zasięgnięciu opinii rady. Rada tylko opiniowała wnioski uczelni o uprawnienia do nadawania stopni naukowych, a nie przyznawała tych uprawnień.

Ustawa o szkolnictwie wyższym z 12 września 1990 roku oddzieliła sprawy nauki od spraw szkolnictwa wyższego i ustanowiła Radę Główną Szkolnictwa Wyższego. Rada stała się w pełni autonomicznym i obieralnym organem przedstawicielskim szkolnictwa wyższego, współdziałającym z ministrem edukacji narodowej i innymi organami państwowymi w zakresie szkolnictwa wyższego i nauki. Liczyła 50 członków, a jej kadencja trwała 3 lata i rozpoczynała się 1 grudnia (rada IV kadencji rozpoczęła funkcjonowanie 1 stycznia 1991).

Zgodnie z ustawą rada, na wniosek ministra lub z własnej inicjatywy, określała: warunki, jakim powinna odpowiadać uczelnia, aby utworzyć i prowadzić kierunek studiów, nazwy kierunków studiów, minimalne wymagania programowe na poszczególnych kierunkach studiów, warunki, jakim powinna odpowiadać uczelnia, aby nadawać tytuły zawodowe oraz kryteria kadrowe związane z prawem do prowadzenia studiów i finansowaniem uczelni. Rada była instytucją wskazującą kierunki rozwoju szkolnictwa wyższego, badań naukowych oraz kształcenia kadr. Opiniowała kryteria przyznawania uczelniom dotacji z budżetu państwa, projekty aktów normatywnych dotyczących szkolnictwa wyższego, nadawania stopni naukowych i nauki, a także projekty umów międzynarodowych dotyczących równoważności wykształcenia.

Najgłębsze zmiany wielokrotnie nowelizowanej ustawy o szkolnictwie wyższym z 1990 roku miały miejsce 17 sierpnia 2001. Ograniczały one liczebność rady do 30 osób i całkowicie odbierały jej uprawnienia stanowiące. Po nowelizacji rada pozostała w pełni wybieralnym organem przedstawicielskim szkolnictwa wyższego współdziałającym z ministrem właściwym do spraw szkolnictwa wyższego oraz innymi organami władzy publicznej w ustalaniu polityki edukacyjnej państwa. Działalność rady skupiała się na wyrażaniu opinii i przedstawianiu wniosków we wszystkich sprawach dotyczących szkolnictwa wyższego i nauki oraz w sprawach przedstawionych przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego, a także inne organy władzy publicznej. Działalnością rady było m.in. objęte opiniowanie aktów prawnych dotyczących: szkolnictwa wyższego i nauki, promocji nauki polskiej za granicą, budżetu państwa w części dotyczącej szkolnictwa wyższego oraz zasad przyznawania uczelniom dotacji z budżetu państwa. W znowelizowanej ustawie ustalono, że trzyletnie kadencje rady będą się rozpoczynały 1 stycznia, i że VII kadencja zakończy się 31 grudnia 2002.

Uchwalona 27 lipca 2005 ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym, aktualnie obowiązująca, mocuje Radę Główną Szkolnictwa Wyższego, podobnie jak wcześniejsze ustawy, jako wybieralny organ przedstawicielski szkolnictwa wyższego. Rada współdziała z ministrem właściwym do spraw szkolnictwa wyższego oraz innymi organami władzy i administracji publicznej w ustalaniu polityki edukacyjnej państwa. Do obszarów aktywności rady, które zostały zdefiniowane podobnie jak w znowelizowanej w 2001 roku ustawie o szkolnictwie wyższym, doszły nowe, a mianowicie przedstawianie ministrowi propozycji nazw kierunków studiów oraz standardów kształcenia. Szereg dalszych kompetencji rady wynika z innych ustaw lub regulacji prawnych obszaru szkolnictwa wyższego i nauki. Zgodnie z ustawą z 2005 roku, kadencje rady są czteroletnie i rozpoczynają się 1 stycznia. Rada IX kadencji, która rozpoczęła funkcjonowanie 1 stycznia 2006, liczy 33 osoby: 21 nauczycieli akademickich posiadających tytuł profesora lub stopień doktora habilitowanego, 6 nauczycieli akademickich mających stopień doktora, 2 doktorantów i 4 studentów.

W minionym 25−leciu przyjęło się numerowanie kadencji rady, które przypadały – jak pokazuje tabela – na określone przedziały czasowe. Pierwotna nazwa rady uległa zmianie poczynając od IV kadencji. Sześciu przewodniczących służyło radzie i społeczności akademickiej w okresie historycznych przemian w naszym kraju.

Siedziba rady mieściła się zawsze w Warszawie – początkowo, w I i II kadencji, przy ulicy Miodowej. W okresie III–IX kadencji siedziba była w budynku Ministerstwa Edukacji przy al. J.Ch. Szucha (wcześniej I Armii Wojska Polskiego). W trakcie IX kadencji siedziba została przeniesiona do budynku Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przy ul. Wspólnej 1/3.

Biurem Rady Głównej kierowali kolejno: Stefan Nawrocki (I–VI kadencja), Halina Grabiec−Polakiewicz (VI−IX kadencja) oraz aktualnie Hanka Matuszak.

Znaczenie i perspektywy

Od momentu odrodzenia w 1982 roku rada była ważną instytucją szkolnictwa wyższego, a wcześniej również nauki. W początkowym okresie posiadała istotne uprawnienia stanowiące, jednak po uchwaleniu Konstytucji RP uprawnienia te, wraz z nowelizacją ustawy o szkolnictwie wyższym w 2001 roku, zostały przypisane ministrowi odpowiedniemu do spraw szkolnictwa wyższego. Wraz z nowelizacją ustanowiona została Państwowa Komisja Akredytacyjna, druga obok rady instytucja wpisana do ustawy o szkolnictwie wyższym. PKA, która rozpoczęła działalność 1 stycznia 2002, przejęła wiele spraw, którymi zajmowała się wcześniej rada. Przede wszystkim zobowiązania związane z oceną (akredytacją) dynamicznie rozwijającego się szkolnictwa wyższego, głównie niepublicznego. Rada stanęła więc przed problemem zdefiniowania swojego miejsca i roli w systemie szkolnictwa wyższego, szczególnie, że ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 roku wprowadzała kolejne dwie instytucje: Konferencję Rektorów Akademickich Szkół Polskich oraz Konferencję Rektorów Zawodowych Szkół Polskich. Dziś rada aktywnie uczestniczy w kreowaniu polityki edukacyjnej państwa. Przedstawia ministrowi propozycje nazw kierunków studiów i standardów kształcenia. Proponuje rozwiązania w zakresie regulacji prawnych dotyczących szkolnictwa wyższego, a niekiedy nauki. Opiniuje projekty aktów prawnych i innych dokumentów przygotowanych przez ministrów odpowiedzialnych za sprawy szkolnictwa wyższego i nauki. Dba o jakość prawa w szkolnictwie wyższym, nauce i kulturze – również europejskiego.

W planach na najbliższe lata priorytet będzie miało sformułowanie, przy współudziale całego środowiska akademickiego, wizji rozwoju szkolnictwa wyższego w naszym kraju. Podejmiemy się opracowania i przedstawienia ministrowi propozycji Krajowej Struktury Kwalifikacji szkolnictwa wyższego. Będziemy szeroko uczestniczyli w życiu publicznym jako instytucja w pełni obieralna i autonomiczna, a więc mogąca pełnić rolę partnera społecznego dla instytucji państwowych, regionalnych czy lokalnych. Swoją aktywność rada pragnie rozwijać we współpracy z innymi instytucjami szkolnictwa wyższego i nauki: Centralną Komisją do spraw Stopni i Tytułów, PKA, Polską Akademią Nauk, Polską Akademią Umiejętności, Radą Nauki i Radą Główną Jednostek Badawczo−Rozwojowych oraz instytucjami akademickimi: KRASP, KRZaSP i Fundacją Rektorów Polskich. Rada pragnie dobrze wypełniać swoją misję jako pierwsza ustanowiona ustawowo instytucja ogólnokrajowa szkolnictwa wyższego i nauki oraz jako doświadczony partner dysponujący głęboką wiedzą o środowisku akademickim i naukowym w naszym kraju. Poprzez swoją działalność pragniemy służyć nie tylko społeczności akademickiej i naukowej, ale również społeczeństwu, które oczekuje od nas aktywnego uczestnictwa w dynamicznych przemianach kraju, wkomponowanych w procesy dokonujące się w skali regionalnej i globalnej. Będziemy mogli nasze zamierzenia realizować przy konstruktywnym i życzliwym wsparciu naszej działalności.