Zaglądający do serwisu Ulrich’s Periodicals Directory (http:// www.ulrichsweb.com) mogą zauważyć, że przestało się ukazywać (ma obecnie status „ceased”) polskie czasopismo chemiczne, noszące ostatnio nazwę „Bulletin of the Polish Academy of Sciences – Chemistry”. O ile przyjąć, że to istotnie „dokonało się”, wypadałoby napisać stosowną notę „pośmiertną”. W tym celu trzeba jednak sięgnąć pamięcią blisko 130 lat wstecz, bo to, co „w przytomności” niektórych zamarło, mimo wszelkie przeciwności dożyło całkiem słusznego wieku. A zatem...

Polski charakter

Powstała w 1872 roku w Krakowie Akademia Umiejętności utrzymywała się z różnych dotacji państwowych (austriackiego zaborcy) oraz z darowizn społeczeństwa wszystkich zaborów i z zagranicy. Z przekazanych przez Austrię w okresie międzywojennym praktycznie pełnych akt wynikało zupełnie niedwuznacznie, że poza sprawami, które zahaczały o stosunki międzynarodowe w związku z wyborami Polaków z innych zaborów, rząd austriacki w wewnętrzne sprawy Akademii nie mieszał się i stan ten w okresie zaborów (a i I wojny światowej) nie uległ żadnej ewolucji, [i] był stale ten sam. Akademia rozliczała się z tych funduszy, drukując corocznie „Rocznik Zarządu Akademii Umiejętności”; jego pierwszy tom za rok 1873 ukazał się w roku 1874. Podobnie, z około rocznym opóźnieniem, ukazywały się „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Matematyczno−Przyrodniczego Akademii Umiejętności” (zwykle o objętości ponad 300 stron) oraz pozostałych dwu wydziałów AU. Z zasady drukowano w nich w języku polskim prace referowane najpierw na posiedzeniach wydziałów lub komisji AU. Sądzono nadto wówczas, że druk prac w czasopismach zagranicznych zaciera „polski charakter naukowej twórczości Polaków”. Znaczną część ostatniego wydawnictwa zajmowały niemal od samego początku prace chemiczne; pierwsze z nich (Karola Olszewskiego, Ernesta Bandrowskiego i Emila Czyrniańskiego z roku 1874) zajęły blisko 1/3 tomu II (1875).

Jednak tego, że wymiana myśli naukowej z zagranicą jest żywotnym warunkiem akademickiej pracy, członkowie Akademii byli świadomi od momentu jej powstania. Stąd już pod koniec roku 1875 postanowili wydawać zwięzłe, obcojęzyczne streszczenia drukowanych prac AU jako osobne wydawnictwo. Nadano mu tytuł „Bibliographische Berichte uber die Publikationen der Akademie der Wissenschaften in Krakau”. Podano w nim tytuły wydanych pozycji i ich tłumaczenia na język niemiecki oraz streszczenia wybranych pozycji. Pierwszy numer owego druku ukazał się w roku 1876, a następnie, po dwuletniej przerwie, wydawnictwo kontynuowano jako „Literarische Mitteilungen und Bibliographische Berichte uber die Publikationen der Akademie der Wissenschaften in Krakau” do końca 1880 (wiadomo, że wyszło 5 zeszytów), po czym sprawa znowu na kilka lat upadła. W kolejnych memoriałach z lat 1882 i 1887 młodsi członkowie AU podnosili jednak stale, że (jak pisał późniejszy sekretarz generalny AU Stanisław Smolka) ma ona wobec narodu święty obowiązek dawać całemu światu rzetelne, wierne świadectwo, czem się przyczynia ten warsztat do wzbogacenia powszechnej skarbnicy wiedzy oraz winna się starać o to, aby wyniki jej prac i badań dostawały się do wiadomości zagranicznego świata, a zwłaszcza pokrewnych jej instytucji, szybko i regularnie. W ówczesnym stanie rzeczy np. informacje o skropleniu „gazów trwałych” przekazane (5 i 13 kwietnia 1883 roku) przez Olszewskiego i Wróblewskiego do podania na najbliższym zebraniu wydziału AU (20 kwietnia) pojawiły się wpierw w gazetach („Czas” – 7 i 26 kwietnia, „Kłosy” – 12 kwietnia) i zagranicznych czasopismach naukowych. Wzorem mogły tu być ukazujące się już wtedy co tydzień francuskie „Comptes Rendus hebdomadaires des Seances de l’Academie des Sciences”, gdzie informacje te (datowane 9, 16 i 21 kwietnia) ukazały się w numerach z 16 i 27 kwietnia.

Cytowany tu Smolka optował za wydawaniem comiesięcznie po francusku biuletynu ze sprawozdaniami z posiedzeń wydziałów i komisji AU oraz streszczeniami przedstawionych na nich prac. Stanęło na wydawaniu dwu mutacji: niemieckiej („Anzeiger der Akademie der Wissenschaften in Krakau”) i francuskiej („Bulletin International de l’Academie des Sciences de Cracovie”). Ich pierwsze numery, za styczeń 1889 roku, ukazały się 23 lutego (następne – zwykle w czasie do miesiąca po ostatnich posiedzeniach agend AU w danym miesiącu). Druk umożliwiła dodatkowa dotacja sejmu (zaborczego). Wydawano rocznie po 10 numerów (które niekiedy łączono po kilka w jeden zeszyt), zwykle o łącznej objętości 300−500 stron (decydowały o tym dostępne fundusze).

Już w drugim roku (1890) zawartość biuletynu przestała się pokrywać z odpowiednimi tomami sprawozdań (oprócz prac wspólnych w obu, zaczęły się pojawiać występujące tylko w jednym albo drugim wydawnictwie). Szybki wzrost objętości biuletynu powodował fakt, że coraz częściej zamiast streszczeń zaczęto w nim drukować całe prace. Autorzy mieli swobodę wyboru języka „streszczeń”, które w obu mutacjach były identyczne; drukowano je po niemiecku i francusku, czasem po włosku, łacinie i angielsku (dopuszczonym nieco później na wniosek przyrodników). Po pewnym czasie poprzestano więc na wydawaniu mutacji francuskiej (z podwójnym, dwujęzycznym tytułem). Wymiana biuletynu z instytucjami zagranicznymi była dla biblioteki AU (i jej następców) źródłem wielu unikalnych wydawnictw (wspomina się o dumie Smolki z uzyskania tą drogą wydawnictw Akademii Cesarskiej w Tokio).

Emancypacja chemików

Znaczną część biuletynu zajmowały prace chemiczne, co pod koniec wieku skłoniło chemików do wniosku o wyłączenie ich prac w osobne wydawnictwo. Nie uczyniono tego, natomiast od roku 1901 prace Wydziału Matematyczno−Przyrodniczego AU zaczęto wydawać w oddzielnej sekcji biuletynu (podwójny tytuł zachowano): „Classe des Sciences Mathematiques et Naturelles” („Mathematisch−Naturwissenschaftliche Klasie”). Pierwszy numer tej sekcji (60 stron ze stycznia 1901) zawierał dwie prace, Stanisława Tołłoczki i Ludwika Brunera, autorów podręczników chemii nieorganicznej i organicznej, z których kolejnych wydań (i ich przeróbek dokonanych przez ich następców) uczyli się polscy chemicy do lat 60. ubiegłego wieku. W biuletynie drukowano prace autorów ze wszystkich zaborów, jego objętość nadal rosła; w latach 1907 i 1908 zbliżyła się do 1100 stron. Spowodowało to ograniczenia obszerności prac. Krytykował je w pracy Chemia polska w XX−em stuleciu Jan Zawidzki – późniejszy inicjator „Roczników Chemii”.

W roku 1910 podzielono kolejny raz tę sekcję biuletynu na dwie serie: A – nauk matematycznych (do nich zaliczono m.in. chemię) i B – nauk przyrodniczych. Podwójny tytuł do serii A wzbogacił się o człon: „Serie A: Sciences Mathematiques (Reihe A: Mathematische Wissenschaften”). Taki stan rzeczy utrzymał się w okresie I wojny światowej (serię wtedy wydawano). Od początku wojny zaczęła się upowszechniać praktyka wydawania łączonych numerów trzy lub cztery razy w roku.

Odzyskanie niepodległości spowodowało przemianowanie AU na Polską Akademię Umiejętności. Nową nazwę uzyskała także seria biuletynu drukująca prace chemiczne: „Bulletin International de l’Academie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe des Sciences Mathematiques et Naturelles. Serie A: Sciences Mathematiques”. Jej pozycja w świecie była ugruntowana (obok „Roczników Chemii i Przemysłu Chemicznego” była indeksowana w Chemical Abstracts). Nazwa ta utrzymała się do czasu włączenia PAU do PAN. Ostatnie zeszyty serii obejmowały rok 1951; zeszyty „Sprawozdań z Czynności i Posiedzeń”, z których biuletyn się wywodził, objęły rok 1952 (wydano je w roku 1953). W latach 1950 i 1951 wydano przy serii A łącznie cztery odrębne numery suplementów (o objętości znacznie większej niż sama seria) pod nazwą „Travaux de la Commission des Sciences Techniques”.

Sama seria pozostała przy obejmującym nauki chemiczne Wydziale III. Początkowo (1953−1956) wydawano ją ponownie w dwu mutacjach (12 numerów rocznie): po rosyjsku („Biuletin Polskoj Akademii Nauk, Otd’elenije Tret’e”) i w językach „zachodnich” („Bulletin de l’Academie Polonaise des Sciences. Classe troisieme”). W roku 1957 utrzymała się tylko ta ostatnia, wydawana krótko (1958−1959) pod nazwą „Serie des Sciences Chimiques, Geologiques et Geographiques”, a z tejże wydzielono (1960) obejmującą wyłącznie nauki chemiczne „Serie des Sciences Chimiques”. Do zeszytów dodawano (od 1957) krótkie streszczenia prac po rosyjsku drukowane pod rosyjskim tytułem serii; zaprzestano tego po 1970, kiedy to oprócz tychże dodawano oddzielnie pod francuskim tytułem serii streszczenia angielskie. Ostatnia zmiana nastąpiła w roku 1983, gdy seria otrzymała angielski tytuł „Bulletin of the Polish Academy of Sciences – Chemistry”. W końcu ostatniego okresu wychodziła ona (zwykle z opóźnieniem) cztery razy w roku (powrót do praktyki ustalonej w okresie międzywojennym).

Sumując, zamierza się uśmiercić jedno z najstarszych czasopism naukowych „w tym kraju”, wydawane nieprzerwanie (nawet za lata II wojny światowej wydano zbiorczy zeszyt 1940−1946) przez okres 115 lat (a niewątpliwie jego „numer próbny” wydano przed 129 laty). Do zwolenników tzw. ekonomizacji działań prośba o odpowiedź na proste pytanie o wartość (chociażby tylko marketingową) liczącego tyle lat tytułu, obecnego w najważniejszym wydawnictwie abstraktowym swojej dziedziny od blisko stulecia (a w związku z tym również w tak hołubionym obecnie SCI® niemal od początku jego istnienia).

Jest i kolejne pytanie. Skoro dotychczasowy wydawca z tym sobie nie radził, czy miast dążyć do likwidacji nie należało raczej pomyśleć o przekazaniu serii jej inicjatorce, przywróconej przed kilku laty do istnienia Polskiej Akademii Umiejętności (i staraniach o adekwatną dotację celową polskiego już Sejmu), a stosowne serwisy rejestracyjne i abstraktowe o tym czym spieszniej powiadomić, aby pozycji, jaką czasopismo w nich uzyskało, bezmyślnie i bezpowrotnie nie utracić?